Những mảng tối của kiến trúc nông thôn – Tạp chí Kiến Trúc

Qua 30 năm đổi mới, và sau hơn 10 năm thực hiện đề án nông thôn mới (2009 -2019), nông thôn Việt Nam đã có nhiều bước đổi mới trong điều kiện kinh tế thị trường. Chưa có một đánh giá tổng thể thấu đáo về sự phát triển trong thời gian qua, song thực tế cho thấy, bên cạnh những thành tựu đạt được, nông thôn Việt Nam nói chung và kiến trúc nông thôn nói riêng đang gặp phải rất nhiều thách thức, và bức tranh kiến trúc nông thôn đang hiện lên rõ nét.

1.

Nông thôn, hay nói một cách đơn giản hơn là làng Việt, là cái nôi của quần cư, là điểm xuất phát của nền văn minh. Từ ngàn đời nay, người dân đã ở trong những cộng đồng như thế, môi trường như thế. Cho tới nay, những năm đầu của thế kỷ 21, khi mà đất nước đang phát triển theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá, thì quần cư nông thông vẫn chiếm khoảng 75%, tương ứng với dân số cùng với cơ cấu sản xuất nông nghiệp. Đó là một con số không hề nhỏ. Thế nhưng quần cư nông thôn trên khắp đất nước, từ đồng bằng tới miền núi, vùng biển đang vấp phải những tác động tiêu cực trong quá trình phát triển. Cấu trúc ngôi làng truyền thống xưa đang bị phá vỡ bởi cơn lốc đô thị hoá và sự chuyển đổi cơ cấu sản xuất. Khung cảnh làng quê dường như không còn yên bình nữa. Các yếu tố văn hóa truyền thống cũng mai một dần. Hình ảnh quen thuộc cây đa, bến nước, sân đình… không còn tiêu biểu, không còn là điểm nhấn của làng quê.

Trước kia, quy mô sinh sống và sản xuất ở nông thôn là tự cung tự túc tự cấp, hoặc sự trao đổi, giao lưu ( nếu có ) thì số lượng giới hạn trong khoanh vùng phạm vi nhỏ. Mọi việc từ sản xuất nông nghiệp, làm nhà, đi chợ … đều hoàn toàn có thể gói gọn trong khoanh vùng phạm vi làng xã. Mọi hoạt động và sinh hoạt, hoạt động giải trí lao động, thiết kế xây dựng đều thừa kế truyền thống lịch sử, tập tục, thói quen của cha ông để lại. Nông thôn giờ đây đã khác, tỷ trọng ngành nông nghiệp, nghề truyền thống lịch sử giảm, những mô hình dịch vụ thương mại tăng nhanh, dân số cũng tăng nhanh ( nhưng cũng có nơi giảm mạnh vì vận động và di chuyển lao động ), khoanh vùng phạm vi quan hệ hội đồng không còn bó hẹp nữa khi mà điện thoại cảm ứng, tivi, internet đã xuất hiện ở rất nhiều nơi. Sự ngày càng tăng dân số dẫn đến tỷ lệ kiến thiết xây dựng tăng. Và những điều đó từ từ phá vỡ cấu trúc làng truyền thống lịch sử. Một điều đáng nói là ở nông thôn, pháp luật kiến thiết xây dựng chưa vận dụng hoặc không có năng lực thực thi, trong khi đó những thiết chế văn hoá, quy ước hội đồng lại dần không còn giá trị – Đó là thời cơ để bùng phát những tác nhân xấu đi .
Thực tế là kiến trúc nông thôn và người nông dân đang bị quên lãng, bỏ mặc. Những đề án tăng trưởng nông thôn có vẻ như chỉ tập trung chuyên sâu vào những chỉ số tăng trưởng kinh tế tài chính, hoặc theo kiểu “ điện – đường – trường – trạm ” mà bỏ quên cái cốt lõi của nông thôn là cấu trúc làng, khoảng trống làng. Các bản quy hoạch chưa đi sâu vào yếu tố then chốt là văn hoá để có điểm tựa cho tăng trưởng. Bên cạnh đó, rất nhiều làng, hay vùng nông thôn có giá trị lịch sử vẻ vang cần được bảo tồn nhưng không được chăm sóc đúng mức. Nói chung, ở cả hai yếu tố bảo tồn và tăng trưởng thì kiến trúc nông thôn đều thiếu vắng. Người dân loay hoay tự xử lý mọi yếu tố theo cách nhìn và cách nghĩ của họ. Những bản quy hoạch nông thôn được lập có vẻ như chỉ mang tính “ phủ kín ” mà còn quá nhiều yếu tố chưa ổn. Nhiều làng quê đã từng là khoảng trống đẹp đến tầm cỡ đã đi vào phim ảnh bị đổi khác đến ngỡ ngàng theo khunh hướng xấu đi, chỉ để lại sự ngậm ngùi hụt hẫng .
Sự biến hóa về mặt xã hội, văn hoá, lối sống ở nông thôn nhanh gọn tác động ảnh hưởng đến những yếu tố kiến thiết xây dựng. Mô hình nhà ở nhiều thế hệ kiểu tam đại, tứ đại đồng đường giờ đây còn rất ít. Các mái ấm gia đình trẻ có khuynh hướng ra ở riêng, với nhà riêng. Đất đai nông nghiệp, đất ao, sân – vườn, đất cây xanh … dần nhường chỗ cho nhà ở. Không có quy hoạch, không có hướng dẫn, không có thiết chế, người dân ở nông thôn mạnh ai nấy làm. Đất vườn tổ tiên chia năm xẻ bảy, nhà mọc lên san sát. Hạ tầng trở nên quá tải. Trước kia, con đường làng nhỏ, chỉ dành cho đi bộ hay dắt gia súc. Nhưng nay nhà nhiều hơn, người đông hơn, xe nhiều hơn … thì những con đường làng ấy không còn phân phối nổi. Rất nhiều nơi đã có xe hơi đi lại trong làng. Và ở nông thôn cũng có tắc đường chứ không phải riêng đô thị .

Có một nghịch lý đã xảy ra : Dù không có cống thoát nhưng trước kia làng không khi nào bị ngập, nhưng đến nay, nhiều nơi có cống thoát lại vẫn ngập khi trời mưa. Khả năng thoát nước tự nhiên theo cách thẩm thấu đã bị hạn chế, vào những nơi chứa nước như ao, hồ, đầm dần không còn. Mặt nước ít đi, cây xanh ít đi và đương nhiên không khí thiên nhiên và môi trường không còn trong lành nữa. Bê tông hóa mặt phẳng khiến lượng bức xạ mặt trời tăng, môi trường tự nhiên nóng lên .
Rác thải ở nông thôn giờ đây là một vấn nạn. Tất cả đều thải trực tiếp vào thiên nhiên và môi trường và hậu quả là đất ô nhiễm, nước ô nhiễm. Rác thải hoạt động và sinh hoạt phần đông không có giải pháp nào khác ngoài việc gom đống lại và đốt, không qua giải quyết và xử lý. Trong khi đó, do nhu yếu hoạt động và sinh hoạt, những loại rác thải là chất vô cơ và những hóa chất ô nhiễm ngày càng tăng lên. Với một số ít làng nghề thì càng là yếu tố trầm trọng bởi rác thải và nước thải sản xuất. Có nhiều nơi đã trở thành làng ung thư bởi ô nhiễm môi trường tự nhiên .

2.

Nói tới làng quê, ai cũng liên tưởng tới hình ảnh cây đa, bến nước, sân đình .., hình ảnh những ngôi nhà mái ngói với hàng cau trước sân, trong bao cảnh cây xanh, mặt nước. Những hình ảnh đó ngày càng ít đi, thậm chí còn ở nhiều làng đã không còn. Kiến trúc truyền thống lịch sử đang bị mai một trong cả việc tổ chức triển khai khoảng trống và mẫu mã khu công trình đơn cử. Cấu trúc ngôi nhà truyền thống cuội nguồn kiểu như nhà đồng bằng Bắc Bộ ba gian hai chái quay hướng Nam ( hoặc Đông Nam ) với khoảng chừng sân, hàng cau trước nhà không còn là điều lý tưởng, mơ ước nữa. Xã hội đã biến hóa, nhu yếu đời sống đã biến hóa, con người cần tiện lợi hơn. Không thể trách người dân khi họ dùng nhà bếp gas thay cho nhà bếp củi rơm, dùng xí bệt thay cho hố xí hai ngăn lỗi thời. Song rõ ràng có một khoảng chừng đứt gãy ở kiến trúc nông thôn mà tất cả chúng ta cần phải thừa nhận. tin tức được tiếp đón nhiều và phong phú hơn, những loại vật tư mới Open và người dân dần không còn mặn mà với nếp nhà cùng vật tư truyền thống lịch sử. Những kiến trúc này dần biến mất và sửa chữa thay thế vào đó là muôn kiểu nhà mới theo lối nhà phố .

Việc cấu trúc làng bị phá vỡ là nguyên nhân đầu tiên dẫn đến kiểu nhà này, không gian sân vườn, ao không còn nữa, mật độ dân cư tăng, mật độ xây dựng tăng lên. Nguời ta đã thích hơn một ngôi nhà hình ống nhiều tầng bám ra mặt đường hơn là một nếp nhà mái ngói với khoảng sân đằng trước. Một khi nghề nông bị lạnh nhạt thì khoảng sân cũng không còn nhiều ý nghĩa. Nhà chia lô ngày càng xuất hiện nhiều ở nông thôn trên các trục đường. Ngay trong lõi của làng, nhà chia lô cũng xuất hiện dày đặc tạo nên kiểu “phố trong làng”. Sự mai một, lụt nghề của các phường nghề mộc, các cơ sở vật liệu truyền thống như gốm, ngói là điều không tránh khỏi. Người dân thích nhà mái bằng hơn nhà mái ngói và tự “thiết kế” lấy ngôi nhà của mình.
Kiến trúc mới ở nông thôn hiện tại là một sự tạp nham ô hợp của các kiểu kiến trúc lai căng, nửa mùa mà người dân cóp nhặt, bắt chước. Có thể thấy đủ các kiểu, các phong cách kiến trúc trong nhà ở nông thôn, nhưng đó chỉ là những chi tiết biệt dị chứ không phải căn cơ tổng thể. Kiến trúc nhà nông thôn bây giờ cũng bị cắt đứt phũ phàng với những yếu tố quan trọng trong quá khứ để tạo nên vẻ đẹp làng quê như sân, vườn, ao, cây cối, hàng rào xanh…

Ở mảng khu công trình công cộng, là một sự nhợt nhạt vô hồn. Những khu công trình như trụ sở, trường học, trạm y tế, nhà văn hoá, chợ … khắp mọi nơi nhang nhác nhau, đồng bằng cũng như vùng núi, vùng biển. Đây là tác dụng của một phần đề án tăng trưởng nông thôn mới ở mảng hạ tầng xã hội chỉ chú trọng số lượng mà không có chiều sâu. Một số khu công trình, cũng là thiết chế văn hoá của làng xưa như đình, chùa, đền … không còn là điểm nhấn và không phát huy giá trị văn hoá trong hội đồng. Và từ đó, thiếu sự tiếp nối, thừa kế với kiến trúc, văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử .

3.

Nông thôn là nơi tiềm ẩn một lượng lớn di sản kiến trúc – văn hoá của tiền nhân. Đó là đình, chùa, đền, miếu, văn từ – văn chỉ. Đó không chỉ là những khu công trình kiến trúc mà còn là những pho sử, là thiết chế văn hóa truyền thống của làng quê. Đã có một thời ấu trĩ, người ta dỡ đình phá chùa để “ diệt trừ mê tín dị đoan dị đoan ”. Thời ấu trĩ ấy đã qua, nhưng những di sản còn lại ngày thời điểm ngày hôm nay vẫn liên tục kêu cứu. Sự xuống cấp trầm trọng của nhiều khu công trình do thời hạn, vạn vật thiên nhiên là chuyện đương nhiên. Nhưng công tác làm việc trùng tu, bảo tồn tại nhiều chưa ổn. Và cũng như nhà tại, người dân loay hoay tự làm theo phương pháp và tâm lý của họ. Thiếu tri thức, thiếu hiểu biết, ý niệm sai đã dẫn đến hàng loạt những hệ quả vô cùng xấu đi trong công tác làm việc bảo tồn trùng tu di tích lịch sử. Người ta ý niệm rằng, “ to ” mới là đẹp, “ mới ” mới là đẹp. Và từ đó, rất nhiều di sản kiến trúc ở nông thôn đã bị “ trùng tu ” sai cách. Rất nhiều khu công trình cổ hàng trăm năm tuổi sau khi trùng tu trở thành khu công trình như xây mới. Cơn bão du lịch, sự đổi khác trong đời sống tâm linh và tâm thức người dân đã vô tình tiếp tay cho việc bảo tồn, trùng tu di sản méo mó, chạy theo mốt và theo đồng xu tiền, không đúng thực chất yếu tố .
Một yếu tố khác mà bên trên đã đề cập, là việc cấu trúc làng bị phá vỡ, tỷ lệ kiến thiết xây dựng, tỷ lệ cư trú tăng lên đã trực tiếp xâm phạm đến những khoảng trống di tích lịch sử, di sản. Các ngôi nhà ở cao tầng liền kề vươn lên xung quanh, tạo cho không gian đình chùa nhỏ bé và mất vẻ tôn nghiêm. Những thiết chế văn hóa truyền thống, quy ước làng xã, nghi lễ … từ từ mai một cũng ảnh hưởng tác động trực tiếp đến những khu công trình di sản trong vai trò văn hóa truyền thống với hội đồng. Nhưng đâu đó cũng có chiều ngược lại, là việc quá “ chăm sóc ”, tôn vinh vai trò, thần thánh hóa vô căn cứ tạo nên sự biến tướng về mặt tâm linh, làm cho nhiều khu công trình di tích lịch sử, di sản trở nên xô bồ, hỗn loạn, đánh mất sự yên bình của làng quê .

4.

Dẫu rằng kiến trúc nông thôn đang có nhiều mảng tối, nhiều bế tắc, xấu đi … nhưng thực tiễn vẫn hiện hữu những đốm sáng kỳ vọng. Có thể thấy, việc tăng trưởng kinh tế tài chính là một tiền đề quan trọng để kiến thiết xây dựng nông thôn mới, trong đó có việc giữ gìn và bảo tồn những giá trị truyền thống lịch sử. Các yếu tố hạ tầng được thiết kế xây dựng, tăng cấp cũng là những cơ sở, điều kiện kèm theo để thiết kế xây dựng kiến trúc nông thôn đàng hoàng, quy củ hơn .
Nông thôn vẫn là một yếu tố, một đối tượng người tiêu dùng nhận được nhiều sự chăm sóc không riêng gì từ thuần túy chủ trương của nhà nước, mà còn từ phía những nhà chuyên môn như giới nghiên cứu và điều tra văn hóa truyền thống, lịch sử vẻ vang, quy hoạch, kiến trúc. Đã có nhiều KTS chăm sóc tới mảng đề tài này và có những thành công xuất sắc nhất định. Sau nhiều năm vắng bóng, những kỳ phần thưởng Kiến trúc Quốc gia gần đây đã vinh danh những khu công trình kiến trúc nông thôn và đạt giải cao, hoàn toàn có thể kể tới như Dự án Làng đất ( Giải Vàng Trao Giải Kiến trúc Quốc gia năm nay ), khu công trình Nhà Bắc Hồng ( Giải Vàng Trao Giải Kiến trúc Quốc gia 2018 ). KTS Hoàng Thúc Hào cùng Văn phòng 1 + 1 > 2 trong nhiều năm qua đã triển khai rất nhiều dự án Bất Động Sản kiến trúc ở nông thôn, miền núi … Nhiều người dân ở nông thôn và cả chính quyền sở tại đã có ý thức tìm tới những nhà trình độ trong công tác làm việc kiến thiết xây dựng và bảo tồn. Ở làng cổ Đường Lâm ( Sơn Tây, TP. Hà Nội ), sau một quá trình sự không tương đồng và “ lạc nhịp ”, người dân đã dần hiểu rõ giá trị của một di sản đặc biệt quan trọng mà chính mình đang chiếm hữu, chung tay với chính quyền sở tại để giữ gìn di sản. Nhóm Đình làng Việt – một hội nhóm phi doanh thu từ khởi tạo trực tuyến tới trong thực tiễn, quy tụ hàng nghìn thành viên ở khắp mọi miền quốc gia đã có nhiều hoạt động giải trí giá trị nhằm mục đích bảo tồn đình làng – một mô hình kiến trúc và thiết chế văn hóa truyền thống quan trọng của nông thôn. Ở nhiều địa phương, nhiều làng xã có những dự án Bất Động Sản vẽ bích họa ( và có những nơi đã thành công xuất sắc ) – tuy đây chưa phải là yếu tố cốt lõi của kiến trúc nhưng cho thấy người dân đã biết chăm sóc tới chất lượng khoảng trống sống và những giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ của khoảng trống sống. Cũng ở nhiều địa phương, người dân nông thôn đã biết thiết kế xây dựng cơ sở du lịch mang sắc tố địa phương và làm du lịch hội đồng hiệu suất cao … Đây chỉ là những phác thảo sơ lược nhưng cho thấy niềm kỳ vọng với những điều tốt đẹp trong tương lai đang chờ đón .

Vĩ thanh

Rõ ràng, nông thôn Nước Ta đang đứng trước thử thách lớn với rất nhiều yếu tố, không hề kém đô thị. Nhưng có vẻ như những yếu tố của nông thôn – đặc biệt quan trọng là kiến trúc không, hay ít được chăm sóc. Và cần phải hiểu rằng, kiến trúc không chỉ là mẫu mã ngôi nhà, mà là yếu tố lớn có sự tương quan mật thiết tới nhiều yếu tố khác. Kiến trúc nông thôn không hề tách rời với những yếu tố xã hội, văn hóa truyền thống, phong tục tập quán …

Để có lời giải cho kiến trúc nông thôn, cũng có nghĩa là phải giải bài toán kinh tế – xã hội, sinh kế của người dân. Cuộc sống của người dân nông thôn cơ bản vẫn gắn bó với sản xuất nông nghiệp, dẫu rằng nếp sống sinh hoạt đã có nhiều đổi thay.

Đô thị hóa là một quy trình tất yếu, tất cả chúng ta không hề chối bỏ và cũng không hề giữ nguyên nông thôn lỗi thời để bảo tồn truyền thống lịch sử. Để tăng trưởng nông thôn đi đúng hướng, văn minh, tiện lợi mà vẫn giữ gìn truyền thống kiến trúc, văn hóa truyền thống là một việc quan trọng trong tiến trình tăng trưởng quốc gia. Ngoài những chủ trương có tính vĩ mô của Nhà nước, những đề án của Bộ, Ban, Ngành, thì giới làm nghề, những KTS hãy chăm sóc hơn tới nông thôn, tới làng quê. Để thấy rằng, chính sức mạnh tăng trưởng, linh hồn của quốc gia, văn hoá hội đồng, ý thức của mỗi con người chính là sự tiềm ẩn bền sâu từ ngôi làng Việt .

KTS Nguyễn Trần Đức Anh
(Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 10-2020)

Trang thông tin này có sự phối hợp của Văn phòng Điều phối nông thôn mới Trung Ương

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn