Đôi nét về dân tộc X’Tiêng ở Việt Nam

Năm 1999, người X’tiêng ở nước ta có khoảng chừng 66.788 người, nhưng mười năm sau đó, đã lên tới 85.436 người, cư trú tại 34 trên tổng số 63 tỉnh, thành phố của Nước Ta. Tuy nhiên, địa phận cư trú truyền thống lịch sử của người X’tiêng là Bình Phước, Tây Ninh, Đồng Nai. Lâm Đồng và Tỉnh Bình Dương dân số X’tiêng rất ít, khoảng chừng 150 đến gần 400 người. Ở Campuchia, có khoảng chừng 6500 người X’tiêng sinh sống, theo số lượng thống kê năm 1988 .
Người X’tiêng nói ngôn từ Môn – Khơ me, thuộc ngữ hệ Khu vực Đông Nam Á .
Về hình thái kinh tế tài chính, hoàn toàn có thể tạm chia thành 2 nhóm X’tiêng. Nhóm Bù Đêh ở vùng thấp, biết làm ruộng nước dùng trâu, bò kéo cầy từ khá lâu. Nhóm Bù Lơ ở vùng cao, làm rẫy là đa phần, sống thân thiện với người M’nông và người Mạ .

Trang phục đàn ông dân tộc X’Tiêng .
Thức ăn hầu hết của họ là gạo, rau, cá, tôm. Trước đây, người X’tiêng thường ăn bằng tay, gần đây họ đã ăn bằng bát, đĩa. Rượu cần là sở trường thích nghi của người X’tiêng trong những dịp liên hoan .
Ngày nay, người X’tiêng ở nhiều vùng đã định canh, định cư. Từng mái ấm gia đình làm nhà ở riêng. Họ Điều là dòng họ phổ cập của người X’tiêng. Làng X’tiêng có truyền thống lịch sử tự quản, đứng đầu là một già làng am hiểu tập tục, có uy tín lớn trong hội đồng và tháo vát trong cách xử lý những việc làm có tương quan tới làng – nơi họ đứng đầu và được tôn vinh là già làng. Già làng là người giàu sang. Sự giàu sang được tính bằng số lượng hơn thua là trâu, bò, chiêng, cồng, ché, vòng trang sức đẹp và nhiều đồ vật khác .
Người X’tiêng ưa thích âm nhạc. Nhạc cụ phổ cập là chiêng bộ, gồm 6 cái. Chiêng không được gõ ở ngoài nhà, trừ đợt nghỉ lễ đâm trâu. Chiêng dùng trong tiệc tùng, trong việc hóa giải xích mích, sự không tương đồng giữa những mái ấm gia đình. Ngoài chiêng còn có cồng, khèn bầu cũng được người X’tiêng ưa thích. Diều là game show phổ cập của người X’tiêng vào mùa khô hạn, có vẻ như có tương quan tới tín ngưỡng, ý niệm của hội đồng so với trời .
Trong hôn nhân gia đình và mái ấm gia đình, người X’tiêng không lấy vợ, lấy chồng cùng huyết thống. Họ cưới xin khác dòng, thường con trai tuổi từ 19 đến 20 và con gái từ 15 đến 17 đã mở màn tìm bạn đời tri kỷ. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp cưới xin chưa đến tuổi thành niên, vi phạm luật hôn nhân gia đình và mái ấm gia đình, gây nên sự sứt mẻ trong quan hệ chồng vợ sau này. Những trường hợp ấy không nhiều, đặc biệt quan trọng là những năm gần đây, khi ý thức của hội đồng ngày được nâng cao, đời sống văn hóa truyền thống tân tiến đã đi sâu vào làng xóm, pháp lý được thông dụng sâu và rộng hơn .

Tàn dư của chế độ mẫu hệ vẫn còn đọng rõ trong hôn nhân của người X’tiêng. Sau lễ cưới, chú rể về nhà cô dâu. Tuy nhiên, chế độ ấy ngày một tàn phai, khi rất nhiều vùng của người X’tiêng, con gái cũng về làm dâu bên chồng.

Nhà ở của người X’tiêng không như nhau giữa những vùng. Ở Bù Lơ, người X’tiêng làm nhà đất dài với mái ấm gia đình lớn theo chính sách phụ hệ. Ở Đăckia, người X’tiêng cư trú trong nhà sàn nhà đất ngắn với mái ấm gia đình nhỏ làm hạt nhân. Ở Bù Đeh, người X’tiêng lại sống trong nhà sàn dài với mái ấm gia đình lớn theo chính sách mẫu hệ .
Sự độc lạ ấy đã tạo nên tính đa sắc trong đời sống vật chất và niềm tin của người X’tiêng, mặc dầu hội đồng của họ không quá lớn như 1 số ít dân tộc đồng đội khác đang sinh sống và thao tác trên mảnh đất Nước Ta hình chữ S thân yêu .
Nhà đất, nhà sàn, nhà dài và nhà ngắn, những bộ khung nhà của người X’tiêng đều dựa trên cơ sở vì 2 cột ( không có kèo ). Dựa vào cấu trúc của bộ khung nhà đất của người X’tiêng lúc bấy giờ thì thấy nhà đất của họ rất thô sơ. Nhà đất chỉ như một cái chòi, mái được kéo tới gần sát mặt đất, cửa ra vào rất thấp, mở ở hai đầu hồi và một cửa ở mặt trước. Mái trên cửa phải cắt bớt hoặc làm vòng như nhà của dân tộc Mạ .

Thiếu nữ dân tộc X’Tiêng.

Trang phục của người X’tiêng khá đơn thuần, không cầu kỳ và sặc sỡ như một số ít dân tộc bạn bè khác sống ở vùng núi Đông và Tây Bắc Nước Ta, cả với 1 số ít hội đồng ở Tây Nguyên và Đông Nam Bộ. Đàn bà, phụ nữ X’tiêng mặc váy, đàn ông, người trẻ tuổi đóng khố. Mùa đông được choàng thêm một tấm vải để chống rét. Trang phục truyền thống cuội nguồn này giờ đây cũng bị mai một do sự xâm nhập của phục trang hiện đại từ thành phố và dân tộc hầu hết xâm nhập. Đây cũng chỉ là một phần trong nhiều giá trị truyền thống văn hóa truyền thống khác của người X’tiêng đã mất đi trong thời kỳ Open, hội nhập, kinh tế tài chính tăng trưởng. Mặt khác để hoàn toàn có thể gìn giữ được truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống của hội đồng những dân tộc trước vận hội thay đổi do Open, hội nhập mang lại, không riêng gì có ở người X’tiêng, mà còn rất nhiều dân tộc thiểu số khác, nếu không có sự xu thế, can thiệp từ nhà nước, chắc như đinh nhiều giá trị văn hóa truyền thống truyền thống của hội đồng sẽ bị mất đi mà không hề cứu vãn nổi, dẫu sự giàu sang của quốc gia sau này có trở thành một con rồng của châu Á .
Tôi cũng ít còn thấy người X’tiêng đeo hoa tai bằng gỗ, bằng ngà voi quý hiếm, và lại thấy chúng ở những shop kinh doanh đồ dân tộc học ở TP.HN, thành phố Hồ Chí Minh – dẫu không phải là những cổ vật để quản trị theo Luật Di sản Văn hóa nhưng được người quốc tế mua làm quà tặng lưu niệm, mua để thiết kế xây dựng những bộ sưu tập cá thể, thiết nghĩ cũng là những mất mát lớn, xuất phát từ tâm ý không thích dùng của đồng bào, so với những trang sức đẹp truyền thống lịch sử của hội đồng. Bảo tồn và lưu giữ giá trị văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử của người X’tiêng nói riêng, những dân tộc thiểu số ở Nước Ta nói chung, trước hết phải bắt nguồn từ ý thức và sự giác ngộ của chính hội đồng. Tuy nhiên, để có ý thức và sự hiểu biết, giác ngộ giá trị truyền thống ấy, đương nhiên phải có chương trình giáo dục liên tục, sâu rộng trên mọi phương tiện đi lại và phương diện. Công việc đó thuộc về ngành Di sản Văn hóa từ Trung ương đến địa phương, từ mọi cấp, mọi ngành với sự góp vốn đầu tư tiền của, công sức của con người thích đáng và đúng chiêu thức. Tôi nghĩ rằng, sự mất mát những giá trị truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống Nước Ta nói chung, của những dân tộc thiểu số nói riêng đã và đang được báo động khẩn cấp. Xin hãy chăm sóc tới những lời cảnh báo nhắc nhở, qua những việc làm hàng ngày để góp phần cho hội đồng giữ gìn văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn của họ. Đó chính là gia tài mà họ hoàn toàn có thể khai thác sau này để tăng trưởng vững chắc hơn .

TS Phạm Quốc Quân