Những cuốn từ điển tiếng dân tộc thiểu số vô giá

> Bác sĩ làm ‘Từ điển tiếng Huế’
> Giáo sư Mỹ làm từ điển tiếng Mã Lai trực tuyến

Pháp là nước rất coi trọng văn hóa truyền thống nói chung và ngôn từ nói riêng, nên người Pháp có ý thức về những yếu tố đó từ truyền kiếp. Ngay cả khi đi lấn chiếm những nước khác, họ cũng rất ý thức trong việc nghiên cứu và điều tra ngôn từ của nước bị trị, đặc biệt quan trọng là ngôn từ những dân tộc ít người.

Ngay sau khi chiếm được Bắc Kỳ, Pháp bắt đầu cho đội quân văn hóa đi đến các vùng xa xôi hẻo lánh để nghiên cứu nhằm mục đích đồng hóa và bảo vệ thuộc địa, đặc biệt khu vực miền Bắc –biên giới Trung Quốc.

Đặc thù miền núi vốn dân cư rải rác, nhiều ngôn từ không thống nhất, nhưng lại là khu vực hoàn toàn có thể chứa đựng nhiều tiềm họa về cuộc chiến tranh du kích. Kẻ yếu tận dụng thế mạnh của họ là thông thuộc phong thổ và ngôn từ để tiến công lại kẻ xâm lược. Vì thế ngay từ đầu thế kỷ ( 1908 ) Pháp đã khởi đầu cho người đi nghiên cứu và điều tra ngôn ngữ văn hóa nơi đây để tìm cách bình định và chặn sự ảnh hưởng tác động của Trung Quốc. Ngôn ngữ là một vũ khí quan trọng trong việc bình địa. Chính thế cho nên Pháp đưa ra chủ trương bãi bỏ lối thi kiểu Trung Quốc, bỏ sử dụng ngôn từ tác động ảnh hưởng Trung Quốc để cắt đứt mối quan hệ với Trung Quốc. Chính quyền thuộc địa bắt dùng tiếng Pháp trong cơ quan hành chính, và giáo dục và từ từ cũng được cho phép tiếng quốc ngữ trong những trường học và báo chí truyền thông … vì ngôn từ này đã được la tinh hóa. Ngôn ngữ song song với văn hóa truyền thống. Ngôn ngữ là phương tiện đi lại truyền đạt ý tưởng sáng tạo và chứng tỏ sự sống sót của dân tộc. Muốn bảo tồn văn hóa truyền thống ta cần bảo tồn ngôn từ. Phạm Quỳnh từng nói câu nổi tiếng “ Truyện Kiều còn, tiếng ta còn ; Tiếng ta còn, nước ta còn ”. Việt Nam sống sót được đến nay là một phần do tất cả chúng ta bảo tồn được ngôn từ. Bảo vệ ngôn từ dân tộc ít người, là bảo vệ sự đa sắc dân tộc, sự chăm sóc của chính quyền sở tại đến dân tộc ít người, cũng là để chứng minh và khẳng định chủ quyền lãnh thổ quốc gia mình. Bảo vệ ngôn từ hiếm cũng như bảo vệ động vật hoang dã hay loài hoa hiếm quý. Nếu quốc tế chỉ có một loài động vật hoang dã hay một màu hoa chắc như đinh sẽ buồn tẻ, vô vị. Cuối thế kỷ 19, chính quyền sở tại thuộc địa mở màn xuất bản những cuốn từ điển 1 số ít từ thông dụng của một số ít ngôn từ dân tộc thiểu số ở Đông Dương. Công việc này thực sự được góp vốn đầu tư vào đầu thế kỷ 20. Theo lời kể của linh mục F.M. Savina, ông được giao trách nhiệm đi truyền giáo ở vùng phía Bắc Đông Dương. Ông đã lên đây ghi chép và học nhiều thổ ngữ, đặc biệt quan trọng là tiếng Tày vì người Tày chiếm số đông dân số sau người Kinh. Năm 1910, ông đã cho sinh ra cuốn “ Từ điển Tày – Annamite – Franais ” ( tức là tiếng Tày ra tiếng Việt đại trà phổ thông và tiếng Pháp ), trong khi Nước Ta lúc đó chưa hề có cuốn từ điển nào của những tiếng dân tộc thiểu số với tiếng Nôm. F.M Savina đã cho ra cuốn từ điển này sau bốn năm lăn lộn ở vùng dân tộc. Trong cuốn sách ông còn lý giải ngữ pháp, từ vựng Tày và trình làng chữ viết Tày cổ. Do cách nghe đọc chưa rõ, nên lúc đầu ông còn phiên âm “ Đày ” sau mới thành “ Tày ”. Tác giả làm theo thông tư của Ban truyền giáo Paris. Thông thường tôn giáo đi trước dọn đường cho quân đội dưới hình thức khai sáng, truyền giáo giúp sức, nâng cao dân trí. Để truyền đạo những vị truyền giáo phải sống chung với thổ dân, khám phá và ghi chép ngôn từ thổ dân để đối thoại. Ngoài ra, F.M Savina còn làm cuốn “ Từ điển Pháp – Nùng – Tàu ”, 1924 in tại Hong Kong, dày 528 trang. Ông viết về lịch sử vẻ vang người Mông ( khi đó còn gọi là “ Mèo ” – Histoire du Miao ) 304 trang, in 1924 ) cũng do Ban truyền giáo hải ngoại Paris xuất bản. Ngoài ra do khảo sát khắp những vùng biên giới Trung – Việt – Lào, ông đã ghi lấy toàn bộ những ngôn từ thổ dân khác nhau. Ông cho biết, những phiên chợ núi giúp người những dân tộc khác nhau có một số ít từ vựng chung để Giao hàng trao đổi sản phẩm & hàng hóa.

Ngôn ngữ các dân tộc ít người hiện vẫn được các nhà khoa học Việt Nam tiếp tục nghiên cứu. Ảnh: Xuân Phú.

Ông cho ra cuốn sách về tiếng Bê ( thổ dân Trung Quốc ) sát biên giới Việt và có cùng gốc với dân tộc Tày ở Bắc Nước Ta. Năm 1965. A. G. Haudricourt. P đã trình làng lại cuốn từ vựng Bê của F.M. Savina. Ông còn ghi chép từ vựng tiếng Mán ( thời nay gọi là Dao, có dịch sang tiếng Pháp. F.M Savina còn xuất bản cuốn “ Hướng dẫn ngôn từ ở Đông Dương Pháp ” ( Guide linguistique de l’Indochine franaise ), cũng do Ban truyền giáo hải ngoại Paris ấn hành, 1939, gồm hai tập. Theo Savina, ông đã từng có 4 năm đi khắp núi rừng miền Bắc Nước Ta – và cả một phần Lào, Trung Quốc sát biên giới – ghi chép cả những phong tục thờ cúng tín ngưỡng của vùng này. Ông đã tỉ mỉ thống kê chiều cao, dáng vóc, phục trang của những dân tộc ít người. Ông cũng thống kê dân số ở khu vực này. Trong thư viện EFEO ( Trường Viễn Đông Bác Cổ ) vẫn lưu giữ những ghi chép – nay trở nên vô cùng quý giá – của F.M Savina. EFEO chính thức xây dựng năm 1901 ở TP. Hà Nội, mục tiêu để nghiên cứu và điều tra về văn hóa truyền thống văn minh Khu vực Đông Nam Á. Có không ít tác giả Pháp thời đầu thế kỷ 20 đã viết về ngôn từ và phong tục tập quán của những dân tộc ít người ở Bắc Việt. Georges Minot, Đại úy bộ binh thuộc địa, có chứng từ tiếng Tày, đã soạn cuốn “ Từ điển Tày trắng – Pháp ”, được la tinh hóa, gồm 237 trang, in 1928.

Chứng chỉ tiếng Tày của ông chứng tỏ thời đó có lớp học tiếng Tày được tổ chức chính quy. (Xin không đi sâu vào chủ đề này, hẹn một dịp khác).

Năm 1918, khi đi làm trách nhiệm ở miền núi phía Bắc, Đại úy Silveste đã cho ra cuốn “ Thái trắng ở Phong Thổ ”, ghi chép về phong tục và phục trang của dân tộc này. Hiện nay những tư liệu này nằm ở thư viện EFEO. Sau 1954, Pháp đã thất bại ở Nước Ta, nhưng vẫn liên tục góp vốn đầu tư điều tra và nghiên cứu văn hóa truyền thống ngôn từ dân tộc ít người với nhiều mục tiêu. Phía Tây Nguyên có “ Từ điển Bahnar – Pháp ” do Guilleminet biên soạn. Tác giả từng là trợ lý thủy quân xuất hiện ở Hồ Chí Minh từ 1922, sau đó ông ở lại làm trong cỗ máy chính quyền sở tại thuộc địa ở Đông Dương. Ông được chỉ định quản trị hành chính vùng miền núi, đã hợp tác với những cha truyền giáo như R.P.J. Alberty để quản trị dân ở đây. Sau tám năm, ông đã cùng Alberty cho sinh ra “ Từ điển Bahnar – Pháp ” với khoảng chừng 10.000 từ. Thực ra cuốn này được sự hỗ trợ vốn của Toàn quyền Đông Dương. Ông còn sưu tầm được những văn bản Bahnar xưa ( hiện chưa phát hành, chỉ có trong kho tàng trữ của EFEO ). Ngoài ra, nhiều cuốn nghiên cứu và điều tra văn hóa truyền thống, phục trang phong tục ở vùng Kon Tum đều đã được ấn hành. Alberty là linh mục được cử đến địa phận Kon Tum từ năm 1900. Ông được giao trách nhiệm mở trường học ở khu vực này vào năm 1911. Ông là đồng tác giả cuốn “ Từ vựng Pháp – Bahnar, và Bahnar – Pháp, in ở nhà in G.Taupin và Cie, Hà nội 1940, 144 trang, và sách “ đối thoại Pháp – Bahnar và Bahnar – Pháp ”, in ở Sài gòn 1944, dày 103 trang. Sau đó, năm 1959 Alberty cùng Guillemet cho sinh ra cuốn Thống kê năm xuất bản những cuốn sách từ điển tiếng thổ dân – Pháp. Năm 1947, theo nhu yếu của quản trị hội người Tày ở Nước Ta, Franois Martini được Cao ủy Pháp giao cho xây dựng hội đồng la-tinh hóa ngôn từ của người Tày vùng Bắc Kỳ. Sau ba năm chữ viết la-tinh hóa này được phổ cập, tạo điều kiện kèm theo cho việc gửi thông tin liên lạc điện tín không cần ghi bằng tiếng Pháp, mà trực tiếp bằng ngôn từ Tày. Năm 1954, Pháp thua trận ở Đông Dương, nhưng cuốn sách về mạng lưới hệ thống phiên tự chữ Tày qua chữ la tinh vẫn được ấn hành. Điều đó chứng tỏ người Pháp đã mất thuộc địa, nhưng vẫn không từ bỏ dự tính nghiên cứu và điều tra văn hóa truyền thống những nơi mà họ đặt chân đến và luôn có ý thức bảo tồn văn hóa truyền thống bằng cách xuất bản sách về đề tài này. Mặc dù những đề tài này chẳng “ câu khách ”, kho tàng trữ của Pháp ngày này trở thành một kho tàng quý mà nhiều nước trên quốc tế mơ ước. Tiếng dân tộc ít người cũng như chữ viết cổ của họ hoàn toàn có thể là cội nguồn của dân tộc Việt nói chung. Nên bảo tồn lời nói không những của dân tộc đa phần mà cả thiểu số là giữ một vũ khí để chứng tỏ nguồn gốc dân tộc và bảo vệ chủ quyền lãnh thổ chủ quyền lãnh thổ. Duy trì tuy nhiên đồng ngôn từ Kinh và ngôn từ dân tộc ít người là rất là thiết yếu cho việc nghiên cứu và điều tra nguồn gốc của dân tộc Bách Việt. Ở Nước Ta, nếu muốn những dân tộc ít người hội nhập với dân tộc Kinh nhưng vẫn giữ ngôn từ văn hóa truyền thống của họ cần phải có chủ trương hỗ trợ vốn. Theo thống kê của những nhà ngôn ngữ học từ 5.000 năm nay, có 30.000 ngôn từ biến mất không để lại dấu vết. Sự tân tiến của khoa học, văn minh thôi thúc nhanh cái chết của ngôn từ. Ngay châu Âu, mới trong 3 thế kỷ gần đây, khoảng chừng hơn chục ngôn từ đã chết. Ngay ở nước Pháp, gần đây nhất, vùng Langue d’Oc hay vùng tiếng Breton đang khẩn thiết muốn con cháu họ giữ ngôn từ chuẩn bị sẵn sàng cáo phó này. Châu Phi có 200 ngôn từ ít hơn 500 người nói, và những người nói những thứ tiếng đó sống trong những bộ lạc rải rác, không tiếp xúc với nhau, cũng đang gặp nguy cơ cực lớn. Nhiều nước nhỏ khi sáp nhập vào đại vương quốc đã bị mất dần ngôn từ như thực trạng đã diễn ra ở Trung Quốc và Liên Xô cũ. Nhà ngôn ngữ học Pháp Claude Hagéne ước tính cứ 15 ngày có một ngôn từ cáo phó trên toàn quốc tế, tức là 1 năm có khoảng chừng 25 ngôn từ chết. Theo ông đó là một kho tàng quý mà quốc tế đã quên lãng. Nhiều ngôn từ đang giãy chết trong quy trình hội nhập. Nó bị áp đảo bởi tiếng Anh, Pháp … Ngay tiếng Việt cũng có xu thế bị tiếng Anh lấn lướt trong những năm gần đây. Người ta đưa tiếng Anh vào trong những cuộc trò chuyện vui chơi mà không biết rằng ngôn từ tiếng Việt cũng có từ rất hay để diễn đạt. Thay bằng học ngoại ngữ để làm giàu ngôn từ của mình thì vô hình dung chung họ lại làm nghèo đi tiếng mẹ đẻ. Tại sao không hề tuy nhiên tồn ? Các nhà ngôn từ Nước Ta đã thử làm thống kê xem bao nhiêu ngôn từ dân tộc ít người đang mất dần ở Nước Ta và tìm một giải pháp để bảo tồn ? Châu Âu lúc bấy giờ gồm những nước khá không thay đổi, vậy mà họ khởi đầu rung chuông nguyện cho linh hồn những ngôn từ đang hấp hối. Trong một thế kỷ gần đây, theo thống kê của Unesco có khoảng chừng 5.500 ngôn từ ra đi. Một cuộc tiêu diệt không thương tiếc.

Bảo vệ ngôn ngữ văn hóa dân tộc ít người chính là bảo vệ một tài nguyên, một bảo tàng sống, một nguồn du lịch để giúp phát triển kinh tế và đánh dấu chủ quyền của đất nước. Khi chúng ta chưa đủ mạnh về quân sự ta nên dùng văn hóa và đặc biệt là ngôn ngữ để bảo vệ chủ quyền.

TS. Trần Thu Dung
Paris, Pháp

Theo Báo giấy

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn