Đặc trưng tư tưởng – văn hóa thời Lý – Trần - https://laodongdongnai.vn

ĐẶC TRƯNG TƯ TƯỞNG – VĂN HÓA THỜI LÝ – TRẦN

LỜI NÓI ĐẦU

BỐI CẢNH LỊCH SỬ THỜI LÝ – TRẦN

VĂN HÓA THỜI LÝ – TRẦN

Bạn đang đọc: Đặc trưng tư tưởng – văn hóa thời Lý – Trần – https://laodongdongnai.vn

1.Các yếu tố tác động đến tư tưởng – văn hóa thời Lý – Trần
2.Văn hóa thời Lý – Trần
3.Những nét đặc sắc của tư tưởng văn hóa thời lý – trần
3.1. Văn hóa tinh thần
3.2. Văn hóa vật chất

TIỂU KẾT

LỜI NÓI ĐẦU

Trong lịch sử hàng ngàn năm của dân tộc bản địa Việt Nam, thời đại Lý – Trần được xem như là mốc son chói lọi, ghi lại bước ngoặt cơ bản trong tư duy, nhận thức của người Việt về lòng yêu nước và ý thức độc lập, tự cường .
Triều Lý ( 1009 – 1226 ) và Triều Trần ( 1226 – 1400 ) là hai triều đại lớn trong lịch sử dân tộc bản địa ta. Thời Lý – Trần được xem là một tiến trình lịch sử oanh liệt nhất thời trung đại, quy trình tiến độ mà dân tộc bản địa ta đã vươn lên can đảm và mạnh mẽ trong sự nghiệp thiết kế xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, viết nên những trang sử chói lọi trong sự nghiệp đánh giặc giữ nước. Tuy mỗi triều đại có những đặc điềm tăng trưởng riêng, nhưng xét chung thục tiễn lịch sử của dân tộc bản địa những quá trình Lý-Trần, ta đều thấy, khi những triều đại đang lên, nhà nước phong kiến còn đóng vai trò tích cực, tổ tiên ta liên tục chăm sóc kiến thiết xây dựng Tổ quốc, làm cho dân giầu nước mạnh, sẵn sàng chuẩn bị đối phó với rủi ro tiềm ẩn xâm lược .
Trong những thế kỉ XI và XIII, nhân dân ta đã can đảm chiến đấu và thắng lợi những thế lực xâm lược vững mạnh. Thế kỷ XI, quân dân Đại Việt đánh tan 30 vạn quân xâm lược Tống ; thế kỷ XIII, trong vòng 30 năm ( 1258 – 1288 ), dân tộc bản địa ta ba lần đương đầu với những đạo quân xâm lược nổi tiếng nhất thời đại là đế quốc Nguyên – Mông .
Thắng lợi vĩ đại của công cuộc chống giặc giữ nước thời Lý-Trần là hiệu quả tất yếu của cả quy trình chuẩn bị sẵn sàng lực lượng, kiến thiết xây dựng tiềm lực quốc gia. Điều đó chứng tỏ, những nhà chỉ huy những vương triều thời Lý-Trần đã nắm chặt hai trách nhiệm dựng nước và giữ nước, thi hành chủ trương đối nội – đối ngoại đúng đắn. Hệ thống tư tưởng chủ trương của ta có giá trị như những học thuyết .
Thời Lý – Trần là thời kỳ nhà nước phong kiến củng cố và tăng trưởng chính sách TW tập quyền, nhiều cải cách về chính trị, kinh tế tài chính, quân sự chiến lược được vận dụng đã đem lại những thành quả rực rỡ tỏa nắng về nhiều mặt. Và quan trọng hơn cả là tăng cường sức mạnh quân sự chiến lược với 3 lần thắng lợi giặc Nguyên – Mông, đội quân xâm lược hùng hậu phương Bắc, giữ vững bờ cõi, chứng minh và khẳng định chắc như đinh chủ quyền lãnh thổ của dân tộc bản địa .
Trên cơ sở của nền kinh tế tài chính – chính trị đó, văn hoá, tư tưởng của dân tộc bản địa cũng được tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ. Thời kỳ này đã Open nhiều nhân tài về văn chương, thẩm mỹ và nghệ thuật với nhiều tác phẩm bất hủ. Từ những áng văn thơ hào hùng của Lý Thường Kiệt hay bài hịch vừa sục sôi ý chí quyết thắng, vừa thấm đẫm tình cảm tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn đến những nét chạm khắc tinh xảo, uyển chuyển đầy tính phát minh sáng tạo và bay bổng trên những con rồng thời Lý, … tổng thể đã tạo nên bức tranh đa sắc về một đời sống văn hoá đa dạng chủng loại. Song, nhìn một cách tổng quát, tất cả chúng ta sẽ thấy nổi lên ý thức tự hào dân tộc bản địa, một hào khí Đông Á mà hậu thế mãi còn nhắc đến .

BỐI CẢNH LỊCH SỬ THỜI LÝ (1010-1225) – TRẦN (1225-1400)

Sau hơn 1.000 năm bị phong kiến phương Bắc đô hộ, qua nhiều lần chia cắt, tách nhập, từ Nam Việt của Triệu Đà, đến Giao Chỉ bộ thời Hán, An Nam đô hộ phủ thời Đường, một phần chủ quyền lãnh thổ ở phía bắc nước ta bị phong kiến ngoại bang, bấy giờ là nhà Nam Hán, chiếm giữ. Từ khi Khúc Thừa Dụ nổi dậy năm 905, quyền tự chủ của dân tộc bản địa được lập lại trên khoanh vùng phạm vi hai Q. Giao Chỉ, Cửu Chân, tức vùng Bắc Bộ và bắc Trung Bộ thời nay. Các triều đại Ngô, Đinh và Tiền Lê sau đó nhau củng cố nền độc lập, thống nhất và toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ. Kinh đô nước ta thời Ngô là Cổ Loa ( Đông Anh – ngoài thành phố Thành Phố Hà Nội ). Thời Đinh, Lê, tên nước là Đại Cồ Việt, kinh đô ở Hoa Lư ( Gia Viễn, Tỉnh Ninh Bình ). Đinh Bộ Lĩnh chia nước thành 12 đạo hành chính, Lê Hoàn đổi đạo thành bộ và cho những hoàng tử, thân vương trấn trị ở những vùng. Dưới triều Tiến Lê, phía bắc, Lê Hoàn đánh tan quân Tống, phía nam, đánh bại quân Chiêm giữ yên bờ cõi. Cơ đồ nhà Tiền Lê được thiết kế xây dựng vững vàng trên hàng loạt quốc gia, bấy giờ hầu hết là vùng trung du, đổng bằng Bắc Bộ và bắc Trung Bộ. Các vùng rừng núi xa xôi còn ràng buộc lỏng lẻo, giao cho thổ tù, châu mục địa phương coi giữ, dưới sự quản trị của triều đình. Tuy nhiên, biên giới phía đông bắc quốc gia đã khá rõ ràng, vùng biên giới từ Vĩnh An ( Móng Cái ) đến Khâm Châu và từ Quan Lang ( Ôn Châu ) đến Ung Châu đã được hai bên Tống, Việt trấn áp. Cương vực phía nam Đại Cồ Việt là Hoành Sơn ( Kỳ Anh, thành phố Hà Tĩnh ) .
Năm 1005, Lê Hoàn mất, những con tranh giành vị thế, ở đầu cuối Lê Long Đĩnh lên ngôi vua, nhưng đây là ông vua tàn khốc, vừa ham mê tửu sắc, nên bị bệnh nặng. Cuối năm 1009, Lê Long Đĩnh chết, triều thần chán ghét nhà Tiền Lê, vì thế những tăng sư và đại thần, đứng đầu là Đào Cam Mộc, tôn Lý Công Uẩn lên ngôi nhà vua, nhà Lý xây dựng .
Năm 1009, Lý Công Uẩn lên ngôi vua lập nên vương triều Lý. Thấy Hoa Lư chật hẹp không tương thích với kinh đô của một vương quốc độc lập đang trên đà tăng trưởng, năm 1010, Lý Công Uẩn ( Lý Thái Tổ ) dời đô ra thành Đại La và đổi tên là Thăng Long, “ [ Thăng Long ] được cái thế rồng cuộn hổ ngồi. Đã đúng ngôi Nam, Bắc, Đông, Tây, lại tiện hướng nhìn ra sông, tựa núi. Địa thế rộng mà bằng, đất đai cao mà thoáng. Dân cư khỏi chịu cảnh khốn khổ, ngập lụt, muôn vật rất mực nhiều mẫu mã, tốt tươi. Xem khắp đất Việt ta chỉ nơi này là thắng địa. Thật là chốn quy tụ trọng điểm của bốn phương quốc gia. Cũng là nơi kinh đô bậc nhất của đế vương muôn đời ” ( Chiếu dời đô )
Từ đấy Thăng Long là kinh đô, TT chính trị, kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống của cả nước. Năm 1054, Lý Thánh Tông đổi tên nước thành Đại Việt, một lần nữa khẳng định chắc chắn sự trưởng thành của vương quốc độc lập tự chủ .
Nhà Lý rất chăm sóc bảo vệ tổ quốc gấm vóc toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ và độc lập, tự chủ của dân tộc bản địa. Cuộc đấu tranh vì chủ quyền lãnh thổ chủ quyền lãnh thổ diễn ra lâu bền hơn và liên tục. Phía bắc, nhà Tống tiếp tục mưu toan lan rộng ra chủ quyền lãnh thổ, nhiều lần cho quân xâm lấn và phát động cuộc chiến tranh xâm lược. Trong thời kì nhà Tống thủ đoạn chiếm giữ đất Quảng Nguyên ( Cao Bằng ), nhà Lý đã kiên trì đấu tranh, vì vậy sau cuộc xâm lăng 1076 – 1077 hai năm, nhà Tống buộc phải trả lại Quảng Nguyên cho ta. Cương vực Đại Việt ở phía bắc từng bước không thay đổi. Biên giới từ Cao Bằng về phía đông lúc đó đã rõ ràng, gồm những châu Tây Bình, Lộc Bình và huyện An Viễn. So với thời nay phía gần biển, chủ quyền lãnh thổ Đại Việt còn ăn sâu vào tỉnh Quảng Đông đến gần vịnh Khâm Châu ; còn phía tây Cao Bằng, dân cư Đại Việt sống thành từng động, sự ràng buộc của triều đình chưa ngặt nghèo .
Thời nhà Trần, về cơ bản cương vực phía bắc Đại Việt không biến hóa. Sau những lần bị giặc Nguyên – Mông xâm lược, nhà Trần chú ý nhiều đến biên giới ; việc trấn áp những châu, động phía bắc và hướng đông bắc càng ngặt nghèo hơn thời Lý .
Ở phía nam, vương quốc Chiêm Thành thường đem binh thuyền quấy phả vùng biên giới và ven biển của ta. Các vua Lý, vua Trần đã nhiều lần phải động binh đánh dẹp. Trong đợt tiến công năm 1069, vua Chế Củ bị bắt, Chiêm Thành xin dâng ba châu Bố Chính, Địa Lý và Ma Linh. Đến đời Lý Thái Tông ( 1028 – 1054 ), chủ quyền lãnh thổ phía nam Đại Việt đã gồm cả nửa phần tỉnh Quảng Trị giờ đây. Năm 1075, Lý Nhân Tông cử Tể tướng Lý Thường Kiệt đi kinh lý vùng đất mới, vẽ map hình thể núi sông, rồi đổi châu Địa Lý thành Lâm Bình, Ma Linh thành Minh Linh. Cư dân phía bắc được phép vào khai khẩn ruộng hoang và lập những trang hộ2. Năm 1306, vua Trần Anh Tông gả công chúa Huyền Trân ( con vua Nhân Tông ) cho vua Chiêm là Chế Mân. Chế Mân đem hai châu Ô và Lý dâng Đại Việt để làm lễ vật dẫn cưới .
Vua Anh Tông sai Hành khiển Đoàn Nhử Hài vào Ô, Lý để hiểu dụ đặt quan quản lý, cấp ruộng cho dân và thu thuế, đồng thời đổi tên hai châu đó thành Thuận Châu và Hóa Châu. Như vậy chủ quyền lãnh thổ Đại Việt vào đầu thế kỷ XIV đã vươn tới tỉnh Thừa Thiên ngày này .
Xu hướng tìm hiểu và khám phá đất hoang để tăng diện tích quy hoạnh cư trú và canh tác ra vùng biển vẫn được triển khai liên tục. Vùng đất phù sa sông Hổng và những sông lớn khác dẩn dần trở thành đồng bằng và làng xóm của người Đại Việt. Chẳng hạn, vùng Bố Hải Khẩu đầu thế kỷ X hãy còn là đất biển, đến đầu thế kỷ XI, đã trở thành đồng ruộng phong phú. Năm 1038, Lý Thái Tông đã tới đây cày tịch điền. Đó là thị xã Tỉnh Thái Bình thời nay. Dưới triều Lý – Trần, công cuộc khẩn hoang, trị thủy được thực thi quy mô, đất canh tác ngày càng lan rộng ra, dân cư ngày một đông đúc. Điều này được phản ánh ở nhiều sử sách trong và ngoài nước .
Sách An Nam chí nguyên của Trung Quốc chép : “ Xứ Giao Chỉ dân cư trù mật, đất không đủ cày cho nên người trước đắp đê cao ở hai bên sông ngòi để phòng nước lụt. Đất ở ven biển bị nước mặn lấn vào, bọn quý tộc thế gia muốn chiếm riêng đất đó, đều tự ý đắp đê để ngăn nước mặn rồi gieo trồng cày cấy bên trong, như thế là để yên dân và khai thác hết mối lợi của đất đai … Đê cao ba thước rộng năm trượng, đặt hà đê chánh và phó sứ để trông coi … Từ đó thủy tai không còn nữa mà đời sống dân được sung sướng, đất không bỏ sót nguồn lợi nào ” 3 .
Chính do đó lưu vực của những con sông lớn ở Bắc Bộ và Trung Bộ đã trở thành địa phận cư trú đa phần của dân cư thuở ấy. Nước Đại Việt vốn từ xưa đã gồm có một hội đồng dân tộc bản địa nhiều tộc người, TT là người Việt. Ở vùng trung du và nhất là vùng núi là địa phận sinh sống của những tộc khác như Mường, Tày, Thái, Mèo, Nùng, Dao, v.v.. Thời Lý, dân cư vùng rừng núi gần biên giới phía bắc là người Tày, Mán, Nùng … sinh sống. Họ cư trú thành từng động, bản do những tộc trưởng có uy tín đứng đầu. Bấy giờ, những dòng họ có thế lực như Tôn, Hoàng. Thân, Vi, Nùng. .. đã từng làm chủ những châu động. Triều đình Lý vừa dùng đức vừa dùng uy để vỗ về phủ dụ những tộc trưởng địa phương. Chính nhờ vậy mà họ đã có góp phần lớn trong cuộc kháng chiến chống quân Tống xâm lược hồi thế kỷ XI. Như vậy từ thời Lý, Đại Việt đã là một vương quốc đa tộc có đa phần, có thiểu số, phân bổ khắp chủ quyền lãnh thổ gồm miền núi, trung du và đồng bằng. Tuy trình độ tăng trưởng có khác nhau, nhưng từ sớm họ đã cố kết, đùm bọc, chung lưng, đấu cật cùng nhau dựng nước và giữ nước .
Sách Đảo di chí lược của Trung Quốc đời Nguyên có ghi : “ Nước Đại Việt … đất rộng người đông, khí hậu thường nóng, ruộng đất hầu hết phì nhiêu ” 4. Sách An Nam chí lược cũng phản ánh : Nước Đại Việt có “ dân cư đông đúc ”. Theo Dư địa chí của Nguyễn Trãi, đời Lý thiên hạ chia thành 24 lộ ; Hành khiển dâng số hộ gồm 3.300.100 đinh. Đời Trần chia nước thành 12 xứ ; viện quan dâng số vàng, hạng đại nam và trung nam có 4.900.000 đinh, hạng hoàng nam có 2.104.300 đinh5. Như vậy, theo Nguyễn Trãi, thời Trần Đại Việt. đã có trên 7 triệu đinh nam ( ? ) Bấy giờ, do nhu yếu cần nắm vững nhân đinh để tuyển quân, bắt phu và thu thuế, Nhà nước Lý – Trần quản lý ngặt nghèo số người bằng chiêu thức lập sổ hộ tịch. Phan Huy Chú cho biết, “ buổi đầu đời Trần làm sổ hộ tịch, cứ hằng năm lại làm sau đó, phép làm rất rõ và kỹ vì noi theo phép cũ của nhà Lý nên như vậy ” 6. Tuy rằng sử sách xưa không ghi chép đơn cử dân số Đại Việt là bao nhiêu, nhưng tất cả chúng ta hoàn toàn có thể đoán rằng dân số nước ta thời Lý – Trần khoảng từ 5 đến 7 triệu .
Theo sử cũ, Đại Việt là một xứ sở phồn thịnh. Đó là một nước, như Cao Hùng Trưng viết, ruộng đất phì nhiêu, cấy lúa, trồng dâu và chăn nuôi đều thích nghi cả … Muối thì trắng sạch như tuyết. Cánh chim trả thì đỏ tía, thích mắt. Vàng thì sẵn ở những châu Phú Lương và Quảng Uyên. Hạt trai thì sáng, sẵn ở những xứ Tĩnh An và Vân Đồn. Còn sinh vật biển và đồi mồi thì sẵn ở trong biển ” 7. Sách Lịch triều hiến chương loại chí cho biết, “ nước Đại Việt là nơi đô hội ở phương Nam, ruộng cấy lúa tốt, đất trồng dâu tốt, núi sẵn vàng bạc, biển sẵn châu ngọc, người ở đâu đến làm ăn kinh doanh cũng làm giàu được cả ” .
Đất nước Đại Việt đông dân và giàu sang, lại nằm ở một vị trí địa lý quan trọng, trên đường giao lưu từ bắc xuống nam, từ đông sang tây, từ đất liền ra biển cả … đã lọt vào cặp mắt dòm ngó, đầy tham vọng của những thế lực xâm lược láng giềng hết thế kỷ này đến thế kỷ khác. Lịch sử đã để lại những bài học kinh nghiệm quý giá về mặt này. Phan Huy Chú viết : “ Cái tiếng đa dạng chủng loại ấy đồn đi xa, nên Trung Quốc lúc nào cũng nghĩ cách chiếm quốc gia mình, đặt làm quận huyện để quản lý đã từ lâu rồi. Lúc chưa lấy được thì nghĩ cách để lấy ; lúc đã lấy được rồi thì không chịu bỏ ra nữa ” 9. Từ thế kỷ X, nước ta đã giành được độc lập, nhưng vẫn tiếp tục bị những thế lực phong kiến phương Bắc tìm thời cơ để thôn tính, đặt quyền quản lý và mở đường tiến xuống phía nam. Tham vọng biến Đại Việt thành những quận huyện nội thuộc vẫn chưa dứt trong tư tưởng của nhiều triều đại phong kiến thống trị ở Trung Quốc .
Từ thế kỷ X đến thế kỷ XIII, những triều đại Nam Hán, Tống và Nguyên đã bảy lần gây binh lửa xâm lược Đại Việt : nhà Nam Hán hai lần ( những năm 931 và 938 ), nhà Tống hai lần ( những năm 981 và 1075 – 1077 ), nhà Nguyên – Mông ba lần ( những năm 1258, 1285 và 1288 ). Triều đại này bị vượt mặt nhiều lần mới chịu thôi, thì triều đại sau trong những thế kỷ sau, lại nuôi tham vọng xâm lược mới. Nhà Nam Hán rồi nhà Tống thất bại, buộc vua Tống phải thốt lên : “ Đừng thấy Giao Chỉ nhỏ mà xem thường ” và đã có lúc chán chường : “ Nước Giao Chỉ nhỏ, thủy thổ độc dữ, dân chúng gan lý liều chết, có lấy được cũng vô ích ” ( Tống sử ), thế nhưng đến nhà Nguyên tham vọng bành trướng lại trỗi dậy, liên tục gây ra ba cuộc cuộc chiến tranh. Kết quả cả ba lần đều thất bại để rồi “ việc Nam chinh luôn luôn như ngứa ngáy trong tim ” Hốt Tất Liệt .
Ở mỗi cuộc cuộc chiến tranh, thực trạng của quân địch một khác. Giặc Tống gây cuộc chiến tranh với Đại Việt trong lúc nội tình đang đầy rẫy khó khăn vất vả, muốn trải qua cuộc chiến tranh để không thay đổi nội trị. Giặc Nguyên – Mông xâm lược nước ta trong quy trình tiến độ vó ngựa của chúng đã tung hoành khắp những lục địa Âu – Á. Dẫu trong thực trạng nào, quân địch dân tộc bản địa luôn luôn là những thế lực xâm lược vững mạnh gấp ta nhiều lần. Nhà Tống kêu gọi 30 vạn quân cho cuộc chiến tranh, trong khi quân đội nhà Lý có hơn 10 vạn. Trong cuộc xâm lăng năm 1285, quân Nguyên đông hơn nửa triệu, còn triều đình nhà Trần lúc động viên cao nhất cũng chỉ có 30 vạn quân. Tuy nhiên, trong những cuộc cuộc chiến tranh nói trên, nhân dân ta đều giành thắng lợi, đó là tác dụng của sự nỗ lực khác thường của cả dân tộc bản địa, không riêng gì trong quy trình tiến độ cuộc chiến tranh mà cả trong quy trình tiến độ thiết kế xây dựng quốc gia. Trần Quốc Tuấn khái quát quy luật của cuộc kháng chiến chống Nguyên rằng : Tóm lại, giặc cậy trường trận, ta cậy đoản binh, lấy đoản chế trường là việc thường của binh pháp ” 10 .
Cùng với rủi ro tiềm ẩn xâm lược từ phương Bắc, nước Đại Việt còn tiếp tục bị những thế lực phía nam quấy nhiễu, cướp phá. Thời Lý, năm 1069, quân Chiêm Thành quấy phá biên giới ; năm 1128, Chân Lạp đem 2 vạn quân vào cướp Nghệ An ; năm 1132, Chân Lạp và Chiêm Thành đánh phía nam, tiến đến tận Nghệ An … Thời Trần, quân Chiêm Thành liên tục trong những năm 1353, 1361, 1365, 1367, 1380, 1383, 1389 đã xâm lấn Hóa Châu, Lâm Bình, Nghệ An, Thanh Hóa, Quảng Oai. Đặc biệt nghiêm trọng dưới triều vua Chế Bồng Nga, quân Chiêm ba lần cướp phá kỉnh thành Thăng Long vào những trăm 1371, 1377 và 1378 .
Tình hình quốc gia và quân địch trên đây yên cầu dân tộc bản địa ta trong tiến trình thiết kế xây dựng quốc gia phải tiếp tục cẩn trọng trước những thế lực xâm lược ; lo sao cho quốc gia luôn luôn có sẵn phương lược và đủ sức mạnh để bảo vệ vững chãi nền độc lập dân tộc bản địa .
Chế độ phong kiến Lý – Trần mang đậm tính dân tộc bản địa chịu ảnh hưởng tác động của lễ nghi phong kiến phương Bắc, nhưng tính chuyên chế chưa cao, khoảng cách giữa vua và tôi, giữa quý tộc và tầm trung chưa thật lớn. Lối sống trong hoạt động và sinh hoạt chốn triều đình còn bộc lộ tính dân chủ của hội đồng. Trần Thánh Tông được cho phép những vương hầu, tôn thất xong buổi chẩu vào trong hoàng cung và lan đình, cùng nhau nhà hàng ; hoặc khi tối trời không về thì đặt gối dài, chăn rộng cùng nghỉ liền giường với nhau, để tỏ tình thân ái ; chỉ khi có lễ lớn, tân khách hay yến tiệc, mới phân biệt ngôi thứ …. Hoặc như Trần Quốc Tuấn đã từng nói với những tướng sĩ : “ Lúc trận mạc thì cùng nhau sống chết, lúc ở nhà thì cùng nhau vui cười ”. Điểu đó chứng tỏ sự đổng tâm, hòa thuận trong nội bộ chính quyền sở tại, làm tăng thêm sức mạnh của vương triều tạo điều kiện kèm theo cố kết nhân tâm trong cả nước, nhất là khi cần kêu gọi quân đội của những vương hầu quý tộc Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép : “ Năm Nguyên Phong ( đời Trần Thái Tông ), giặc Nguyên sang cướp, vương hầu đều đem gia hầu và hương bỉnh, thổ hào sung vào đội quân cần vương ; việc biến năm Đại Định2, vương hầu lại đem dân thôn trang sắm sửa nghi trượng để đón vua mới. Như thế, chính sách nhà Trần cũng làm tăng thêm được sức mạnh của cái thế “ duy thành ”, bảo vệ nhà nước ” 3 .
Nhìn chung, những tầng lớp quý tộc thời Lý – Trần là một quý phái xã hội trẻ, đang độ tăng trưởng. Xu hướng cát cứ của quý tộc chưa phải là hiện tượng kỳ lạ thông dụng. Sự trái chiều trong nội bộ chính quyền sở tại hoặc sự đối kháng giai cấp lúc đó chưa cao. Đặc điểm này đã tạo nên một không khí chính trị lành mạnh trong giới cầm quyền và trong cả nước nói chung, tạo nên thế mạnh cho chính quyền sở tại, cho cả nước trong mối quan hệ đối nội cũng như trước những thử thách ngặt nghèo cửa ngoại xâm .
Trong cấu trúc xã hội thời Lý – Trần, mạng lưới hệ thống cộng đổng làng xã đã góp phần một vai trò rất quan trọng. Có thể coi đây là nền tảng là cơ sở của cả cấu trúc, trong đó gồm có phần đông những người nông dân và những thợ thủ công, tức thành phần hầu hết sản xuất ra của cải vật chất nuôi sống xã hội, là nơi phân phối nhân lực, vật lực cho công cuộc kiến thiết xây dựng sức mạnh phòng vệ quốc gia .
Mỗi làng xã Đại Việt là một tế bào xã hội. Ở đó, những hộ nông dân sống quần tụ, gắn bó trong mối quan hệ vừa là thân tộc vừa là láng giềng. Trong điều kiện kèm theo kinh tế tài chính sản phẩm & hàng hóa chưa tăng trưởng mạnh, những làng xã nông nghiệp còn tương đối khép kín, tự cung tự túc tự cấp. Ở đây bên cạnh một mạng lưới hệ thống chính quyền sở tại cấp xã mang đặc thù nhà nước gồm những “ quản giáp ”, những xã trưởng, những đại hoặc tiểu tư xã – những người đại diện thay mặt của chính quyền sở tại nhà nước, còn sống sót song song một mạng lưới hệ thống quyền lực tối cao mang đặc thù công xã truyền thống do dân cử, gồm những bô lão, những già làng, những tộc trưởng có uy tín cùng tham gia quản trị làng, xã .
Khi quốc gia thanh thản, khi nhà nước phong kiến còn bộc lộ vai trò tích cực thì những người nông dân vẫn sống thuần hậu, chất phác và cần mẫn với việc đồng áng, họ tham gia những nghĩa vụ và trách nhiệm so với nhà nước như đóng tô thuế, lao dịch và binh dịch. Một bộ phận tham gia những đội tuần đinh, dân binh làng xã. Họ là lực lượng vũ trang cơ sở, sống sót dưới hình thức “ tĩnh vi nông, động vi binh ” ( lúc yên là nông dân, lúc động là binh lính ). Khi quốc gia có cuộc chiến tranh, nông dân là lực lượng phần đông nhất tham gia quân đội của nhà nước, hoặc những đội dân binh đánh giặc tại chỗ, với ý thức “ vương quốc hưng vong thất phu hữu trách ”, cùng đánh giặc giữ làng giữ nước. Dĩ nhiên, những tầng lớp binh dân – những người nông dân và thợ thủ công là đối tượng người tiêu dùng bóc lột, thống trị của giới quý tộc phong kiến, cho nên vì thế, khi chính quyền sở tại nhà nước kém hiệu lực hiện hành, khi quý tộc quan lại trở lên tham nhũng khắc nghiệt, thì chính họ, những người tầm trung lại là lực lượng hầu hết tham gia những cuộc “ làm mưa làm gió ” của quần chúng. Trường hợp này đã diễn ra vào quy trình tiến độ cuối thời Lý và cuối thời Trần .
Dưới cùng của bậc thang xã hội Đại Việt là những tầng lớp nông nô, nô tỳ. Đây là di sản của xã hội cổ xưa. Đến thời Lý – Trần, nông nô, nô tỳ tăng trưởng tương đối mạnh về số lượng. Lúc đó, những tầng lớp quý tộc địa chủ đang là lực lượng quan trọng ủng hộ chính quyền sở tại và đóng vai trò tích cực so với sự tăng trưởng kinh tế tài chính xã hội, họ được nhà nước được cho phép nuôi người phục dịch, chiêu mộ dân nghèo, người lưu tán tìm hiểu và khám phá đất hoang lập những trang trại. Hình thức kinh doanh thương mại nông nghiệp đó đã tạo ra những tầng lớp lao động có vị thế thấp kém, bị phụ thuộc vào trọn vẹn về thân phận so với chủ của mình. Nông nô, nô tỳ là lực lượng sản xuất trong những trang trại, nhưng khi cần họ trở thành lực lượng quân sự chiến lược của những vương hầu quý tộc, họ tham gia bảo vệ trị an và đánh giặc giữ nước. Trong kháng chiến chống Nguyên, lực lượng gia nô, nông nô đã có những góp phần đáng kể ; nhiều chiến công của họ đã được lịch sử ghi nhận .
Cùng với sự tăng trưởng của chính quyền sở tại về mặt hành chính là quy trình kiện toàn công dụng lập pháp và hành pháp của nó. Ởnước ta, đến thời Lý – Trần, những hoạt động giải trí lập pháp của nhà nước đã Open và tăng trưởng. Năm 1042, Lý Thái Tông phát hành bộ Hình thư – bộ luật thành văn tiên phong của nước ta. Sang thời Trần, bên cạnh bộ Quốc triều thống chế gồm 20 quyển, xác lập những quy định chính quyền sở tại, nhà nước còn tổ chức triển khai biên soạn và nhiều lần sửa đổi bổ trợ bộ Hình thư của mình. Các bộ luật này đã thất truyền. Tuy nhiên, địa thế căn cứ vào những lệnh dụ của nhà vua, những việc làm đơn cử được sử sách ghi chép, hoàn toàn có thể nghĩ rằng pháp luật thời Lý – Trần đã đề cấp đến nhiều nghành, trong đó có những chế định về quyền hạn và nghĩa vụ và trách nhiệm của mỗi thành viên so với xã hội, về nghĩa vụ và trách nhiệm binh dịch của những đinh tráng, về nghĩa vụ và trách nhiệm góp phần thiết kế xây dựng và bảo vệ quốc gia, về tính năng của những loại quân trong việc bảo vệ chính quyền sở tại và biên giới Tổ quốc. Các hoạt động giải trí lập pháp ngày càng quy củ đó chứng tỏ nhà nước quân chủ TW tập quyền thời Lý – Trần ngày một không thay đổi, và hoàn bị để thực thi tốt những tính năng của nó .
Công cuộc kiến thiết xây dựng quốc gia thời Lý – Trần tiến hành trong thực trạng nạn ngoại xâm luôn luôn là rủi ro tiềm ẩn trực tiếp và liên tục. Trong quy trình tiến độ này, đã diễn ra liên tục bốn cuộc cuộc chiến tranh giữ nước lớn. Đó là chưa kể đến những lần triều đình phải động binh giải quyết và xử lý những vụ xâm phạm biên giới của những lực lượng phàn lộng phía tây và nam Tổ quốc. Do đó, để củng cố nền thống trị của nhà nước phong kiến độc lập, tự chủ và đồng thời để tăng cường lực lượng quốc phòng sẵn sàng chuẩn bị ứng phó với rủi ro tiềm ẩn xâm lược của quốc tế, chính quyền sở tại Lý – Trần đặc biệt chăm sóc đến việc kiến thiết xây dựng lực lượng vũ trang của mình. Lực lượng vũ trang đó gồm có quân chính quy của triều đình, quân địa phương của những lộ, phủ, giả binh của vương hầu và dân binh, hương binh ở làng xã. Cấm quân là lực lượng quân đội thường trực nòng cốt của TW, được coi trọng tăng trưởng và liên tục túc trực bảo vệ kinh đô. Quân đội nhà nước Đại Việt là quân đội chính quy, đã đạt đến một trình độ tổ chức triển khai, trang bị, đào tạo và giảng dạy và chỉ huy tốt. Các lực lượng vũ trang thời Lý – Trần đã đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ chính quyền sở tại và đã lập nhiều chiến công tỏa nắng rực rỡ trong công cuộc đánh giặc giữ nước .

VĂN HÓA THỜI LÝ – TRẦN

Các yếu tố tác động đến tư tưởng – văn hóa thời Lý – Trần

Sau hơn 1000 năm Bắc thuộc, với sự đấu tranh kiên trì và can đảm, nhân dân ta đã giành lại được độc lập trọn vẹn. Từ sự nghiệp tự cường của họ Khúc ( 905 ) họ Dương và tiếp đó là cuộc kháng chiến chống quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng của Ngô Quyền thắng lợi ( năm 938 ) vương quốc phong kiến độc lập tự chủ chính thức sinh ra. Từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XIX ( trước khi tiếp xúc với những tác động ảnh hưởng của nền văn minh phương Tây ), nhân dân ta đã thiết kế xây dựng được một quốc gia vững mạnh, có một nền văn hoá riêng, tăng trưởng. Nền văn hoá tỏa nắng rực rỡ đó phát sinh và sống sót đa phần trong thời đại nước ta mang tên Đại Việt có kinh đô là Thăng Long, do đó được ca tụng là văn hoá Đại Việt hay văn hoá Thăng Long và gần đây là văn minh Đại Việt .
Đất nước bước vào kỉ nguyên độc lập tự chủ – Đây chính là điều kiện kèm theo thuận tiện để nhân dân ta bắt tay vào công cuộc thiết kế xây dựng và tăng trưởng quốc gia sau những tháng năm dài dưới ách đô hộ ngoại bang. Đặc biệt là từ sau cuộc dẹp loạn 12 sứ quân của Đinh Tiên Hoàng, nên thống nhất quốc gia được Phục hồi và cũng cố thêm một bước dưới thời Tiền Lê Năm 1010 Lý Công Uẩn lên ngôi, trong “ Chiếu dời đô ” đã viết : “ Đô cũ của Cao Vương ( tức Cao Biền ) ở thành Đại La, giữa khu vực trời đất, hoàn toàn có thể rồng cuộn, hổ ngồi, ở giữa Nam – Bắc – Đông – Tây, tiện hình thế núi non sau trước, đất rộng mà phẳng phiu, chỗ cao mà sáng sủa, muôn vật rất thịnh mà phồn vinh. Xem khắp nước Việt, chỗ ấy là hơn cả ; thực là chỗ hội họp của bốn phương, là nơi thương đô của kinh sư muôn đời “. Việc đời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long là một bước tiến mới, biểu lộ sự trưởng thành của ý thức dân tộc bản địa và của giai cấp thống trị dân tộc bản địa. Cũng từ đây Thăng Long đã trở thành TT kinh tế tài chính, chính trị, văn hoá của nước Đại Việt và Việt Nam sau này .
Thời độc lập tự do của vương quốc Đại Việt lê dài gần 1000 năm ( từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX ) đây là thời kì độc lập vĩnh viễn nhưng không phải độc lập trong thanh thản mà luôn luôn phải đối phó với giặc ngoại xâm. Hơn 9 thế kỉ, nhân dân Đại Việt đã phải 8 lần đứng dậy cầm vũ khí chống giặc ngoại xâm : hai lần kháng chiến chống Tống thời Tiền Lê và Lý, ba lần kháng chiến chống quân Mông – Nguyên đời Trần, cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Minh ở đầu thế kỉ XV do Vương triều Hồ chỉ huy ; 10 năm “ nếm mật nằm gai ” của nghĩa quân Lam Sơn đã quét sạch quân Minh ra khỏi bờ cõi ; kháng chiến chống quân xiêm. Thanh ở thế kỉ XVIII. Chính đời sống trong độc lập, trong đấu tranh đó đã có tác động ảnh hưởng đến tâm tư nguyện vọng tình cảm của con người Việt Nam. Lòng yêu nước đã trở thành tình cảm và tư tưởng cao qúy nhất và thâm thúy nhất của họ. Điều này không chỉ tác động ảnh hưởng đến sự tăng trưởng của nền văn hoá văn minh mà còn tác động ảnh hưởng đến cả tư tưởng chủ yếu của nền văn hoá, văn minh đó .
Nền văn minh Đại Việt có nguồn gốc sâu xa từ những truyền thống lịch sử sản xuất chiến đấu của tổ tiên, được thừa kế những di sản văn hoá, văn minh hoá của thời kì Văn Lang – Âu Lạc và của hàng nghìn năm đấu tranh chống Bắc thuộc. Vì vậy nó càng có điều kiện kèm theo phát huy và tăng trưởng trong thực trạng quốc gia hoà bình .
Trong xã hội Lý – Trần, nền kinh tế tài chính nông nghiệp giữ vai trò chủ yếu và là cơ sở của mọi hoạt động giải trí trong nước. Chính quyển phong kiến coi trọng nghề nông và đề ra nhiều chủ trương chăm sóc tăng trưởng nông nghiệp. Sức lao động và sức kéo trong nông nghiệp được nhà nước bảo vệ. Nông dân có ruộng cày, xóm làng ồn định. Quân lính được thay phiên nhau về tham gia sản xuất theo chủ trương Ngụ binh ư nông .
Các khu công trình khẩn hoang và thủy lợi được triển khai hằng năm, quy mô ngày một lớn. Thời Lý, nhiều đoạn đê quan trọng dọc theo những sông lớn, nhất là đê Cơ Xá ( đê sông Hồng ) được đắp. Năm 1248, triều Trần ra lệnh cho những lộ đắp đê từ đầu nguồn đến bờ biển gọi là đê quai vạc. Đến đời Trần, mạng lưới hệ thống đê sông Hồng và những sông lớn ở Bắc Bộ và bắc Trung Bộ đã hoàn hảo. Chức hà đê chánh và phó sứ được đặt để quản trị và trông coi đê điều. Nhiều kênh ngòi được đào và khơi sâu thêm. Những khu công trình đó đã tạo ra những điều kiện kèm theo tốt cho sự tăng trưởng kinh tế tài chính nông nghiệp. Sứ thần nhà Nguyên là Trần Phu đã ghi lại rằng : “ Ở Đại Việt lúa mỗi năm chín bốn lần, tuy vào giữa mùa đông mà mạ vẫn mườn mượt ” 1 .
Từ thời Trần : nhà nước khuyến khích tìm hiểu và khám phá đất hoang lập thành những trang trại lớn. Các khu định cư và những vùng đất canh tác mới Open. Ở những lộ có đặt chức đồn điền chánh và phó sứ để quản trị, đôn đốc việc khẩn hoang. Năm 1266, vua xuống chiếu được cho phép những vương, công chúa, phò mã, cung phi chiêu tập dân nghèo không có đất làm nô tỳ, đi khai hoang ven biển lập những điền trang. Thời kỳ này Open một mô hình kinh tế tài chính mới, đó là kinh tế tài chính điền trang .
Sự tăng trưởng của kinh tế điền trang thái ấp cùng với việc được cho phép những vương hầu quý tộc kiến thiết xây dựng phủ đệ và lực lượng vũ trang riêng vừa có ý nghĩa kinh tế tài chính vừa có ý nghĩa quân sự, càng tăng thêm thế nước, chính quyền sở tại có thêm lực lượng vật chất để bảo vệ vương quyền và phòng giữ quốc gia .
Đây là thời kì hình thành của chính sách phong kiến ( từ thế kỉ X ) tiến tới xác lập ( ở thế kỉ XV ) và từ thế kỉ XVI trở về sau, những quan hệ sản xuất phong kiến đã trở thành những quan hệ thống trị và ngày càng được củng cố. Sự thực đó đã dẫn đến thực trạng Đại Việt bị chia cắt làm hai miền : Đàng trong và Đàng ngoài với sự sống sót của những tập đoàn lớn thống trị khác nhau. Nguy cơ ngoại xâm bị đẩy lùi. Thay vào đó là những cuộc chiến tranh phong kiến, việc lan rộng ra chủ quyền lãnh thổ xuống phương nam. Đến giữa thế kỉ XVIII, việc sáp nhập miền đất Nam bộ ngày này vào chủ quyền lãnh thổ Đại Việt đã cơ bản triển khai xong và ở đầu cuối là xích míc đấu tranh giai cấp … Sau hơn 200 năm chia chắt, chính sách phong kiến đã ngưng trệ sự tăng trưởng của toàn xã hội và đã đến lúc phải thống nhất quốc gia trong tình hình mới .
Hoàn cảnh xã hội đó đã tác động ảnh hưởng thâm thúy đến sực tăng trưởng của nền văn hoá và văn minh Đại Việt .

1. Những mặt khác, trong điều kiện hoá bình, dân số vẫn ngày càng tăng lên. Đó là một trong những nhu cầu dẫn đến việc khẩn hoang các vùng đất ven biển và đặc biệt là vùng đất phía nam, đang từng bước sáp nhập vào lãnh thổ Đại Việt. Điều này lại dẫn đến sực gia tăng nhu cầu về công cụ sản xuất, xây dựng nhà cửa, làng xóm, về các dụng cụ cần thiết và các thức ăn hàng ngày. Mặc khác, việc mở rộng lãnh thổ Đại Việt. Điều này lại dẫn đến sự gia tăng nhu cầu về công cụ sản xuất xây dựng nhà cửa, làng xóm, về các dụng cụ cần thiết và thức ăn hàng ngày. Mặc khác, việc mở rộng lãnh thổ về phía Nam cũng làm tăng thêm những sản phẩm mới của đất đai, núi rừng, sông biển. Thủ công nghiệp do đó phát triển lên một bước về cả hai mặt: kĩ thuật và loại hình sản phẩm. Đó là cơ sở quan trọng để mở rộng hơn nữa sự phân công lao động xã hội, tạo tiền đề cho sự gia đời của các đô thị.

Dưới thời Lý – Trần, những nghề bằng tay thủ công trong nước được tạo điều kiện kèm theo tăng trưởng. Đó là những nghề truyền thống lịch sử như dệt, gốm sứ, luyện kim, mỹ nghệ, chạm khắc, đúc đổng, v.v … Trong nông thôn Đại Việt Open những làng thủ công bằng tay chuyên sản xuất những mẫu sản phẩm truyền thống cuội nguồn của mình, như nghề dệt lĩnh ở Trích Sài ( TP. Hà Nội ) ; nghề dâu ở Nghi Tàm ( TP.HN ) ; nghề dệt ở Từ Sơn ( Hà Bắc ) ; nghề làm nón ở Ma Lôi ( Hải Hưng ) … Kinh thành Thăng Long có 61 phường, mỗi phường làm một nghề bằng tay thủ công, phố xá kinh doanh những mẫu sản phẩm ngày một sầm uất. Từ thời Lý, nhà nước đã vận dụng những giải pháp tạo điều kiện kèm theo cho những nghề thủ công bằng tay trong nước tăng trưởng. Chẳng hạn, mở lớp dạy dệt gấm cho những cung nữ và khuyến khích dùng những mẫu sản phẩm thủ công bằng tay trong nước. Năm 1040, Lý Thái Tông đã ra lệnh phát gấm vóc trong kho để may lễ phục cho vua quan, cấm mua gấm vóc của nhà Tống. Nghề dệt lụa của Đại Việt cho nên vì thế mà đã trở thành nổi tiếng trong vùng với đủ những thứ vải, lụa, gấm vóc, the đoạn … có nhiều sắc tố và họa tiết trang trí rực rỡ. Nhu cầu vải mặc và 1 số ít trang bị khác cho quân đội đã được nghề dệt trong nước cung ứng .
Nghề gốm sứ có truyền thống cuội nguồn từ truyền kiếp, đến thời Lý đã tiến thêm một bước dài, phân phối nhiều đồ vật cho cung đình và nhu yếu ở những làng xã. Nghệ thuật gốm sứ thời Lý – Trần mang đậm sắc thái dân tộc bản địa, có trình độ nghệ thuật và thẩm mỹ cao và đạt tới đỉnh điểm trong lịch sử tăng trưởng của nó .
Nghề khai mỏ và luyện kim, hầu hết là đồng và sắt, đã phân phối thỏa mãn nhu cầu nguyên vật liệu cho nhà nước đúc tiền, đúc chuông, tượng, những nông cụ cũng như những thứ binh khí, chiến cụ trang bị cho quân đội .
Đường giao thông vận tải thủy, bộ trong nước được mở mang và tăng trưởng đồng thời với những phương tiện đi lại luân chuyển như những loại thuyền lớn, nhỏ, tạo điều kiện kèm theo tốt không chỉ so với sự tăng trưởng giao lưu kinh tế tài chính mà còn cho công cuộc phòng giữ quốc gia, là cơ sở tốt để nhà nước kêu gọi, sử dụng khi có cuộc chiến tranh .

Nhà nước Lý – Trần không hạn chế ngoại thương, nhưng luôn luôn có những giải pháp quản trị rất ngặt nghèo để đề phòng thủ đoạn thám thính của người quốc tế, nhằm mục đích bào vệ an ninh trong nước .
Những thành tựu trên nghành nghề dịch vụ kinh tế tài chính đã tạo ra những cơ sở vật chất vững vàng cho sự sống sót vương quốc độc lập tự chủ và mở ra những điều kiện kèm theo thuận tiện cho sự tăng trưởng nền văn hóa truyền thống dân tộc bản địa .
Sự tăng trưởng của giáo dục đã có công dụng lớn. Do nhu yếu của việc thiết kế xây dựng cỗ máy quan lại, giáo dục ngày càng tăng trưởng. Từ cuối đời Trần, đặc biệt quan trọng sang thời Lê Sơ, khoa cử đã trở thành một trong những phương pháp tuyển lựa quan lại hầu hết của triều đình Phong kiến. Sang thế kỉ XVII, XVIII, hầu hết những làng ở Đàng ngoài và sau đó ở Đàng trong đều có những lớp học tự do những thầy đồ phục trách. Làng đã dành 1 số ít ruộng ( gọi là học điền ) Giao hàng việc nuôi thầy và khuyến khích học tập. Lệnh xây dựng những trường công ở xã thời Tây Sơn tuy chưa được triển khai nhưng có công dụng khuyến khích, rất lớn. Khi Nho giáo suy đổi, đấu tranh giai cấp tăng lên thì giáo dục trở thành điều quan trọng để nhân dân nói lên những nguyện vọng, tâm tư nguyện vọng và tình cảm của mình .

BỐI CẢNH LỊCH SỬ THỜI LÝ (1010-1225) – TRẦN (1225-1400)

Văn hóa thời Lý – Trần

Cùng với sự vững mạnh về chính trị và kinh tế tài chính, những vương triều Lý, Trần, Hồ đã tận mắt chứng kiến một sự tăng trưởng tỏa nắng rực rỡ về văn hoá. Đây là quá trình thịnh đạt của nền văn hóa truyền thống Đại Việt. Như Lê Quý Đôn đã nhận định và đánh giá “ Nước Nam Ở hai triều Lý, Trần nổi tiếng là văn minh ” .
Đây là những thế kỷ phục hưng của nền văn hóa truyền thống Việt cổ bản địa ( văn minh Văn Lang – Âu Lạc ) trên nền tảng của sự Phục hồi độc lập dân tộc bản địa và sự giữ vững chủ quyền lãnh thổ vương quốc qua những cuộc kháng chiến của Đại Việt chống Tống, Nguyên thắng lợi. Vị thế độc lập về chính trị – dẫn đến ý thức độc lập về văn hóa truyền thống “ Nam Bắc đều chủ nước mình, không phải noi nhau ” ( lời Trần Nghệ Tông ). Chủ nghĩa yêu nước, niềm tin dân tộc bản địa, ý thức tìm về cội nguồn đã thấm đậm trong môi trường tự nhiên văn hóa truyền thống thời Lý – Trần .
Cùng với sự phục hưng, văn hóa truyền thống Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ đã trở nên đa dạng và phong phú và tăng trưởng ở một tầm cao mới qua một quy trình tiếp biến và tích hợp văn hóa truyền thống. Trên cơ sở cốt lõi của nền văn hóa truyền thống Việt cổ, với tư cách là những vương triều phong kiến độc lập, những triều đình Lý, Trần đã tự nguyện, dữ thế chủ động tiếp thu và cải biến những yếu tố của văn hóa truyền thống Đông Á Trung Quốc, cũng như của nền văn hóa truyền thống Champa phương Nam chịu ảnh hưởng tác động Ấn Độ, tích hợp vào nền văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Tuy nhiên lúc này, những tác động ảnh hưởng văn hóa truyền thống ngoại sinh gia nhập còn ở mức độ hạn chế, được gạn lọc luyện hợp thành những yếu tố nội sinh .
Cũng như về mặt xã hội, văn hóa truyền thống Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ đã trộn lẫn và hỗn dung giữa những yếu tố Nam Á và Đông Á trong một vị thế cân đối văn hóa truyền thống. Sự cân đối đó biểu lộ trong tính đối trọng lưỡng nguyên và xen kẽ giữa Phật, Đạo và Nho, giữa văn hóa truyền thống dân gian làng xã và văn hóa truyền thống quan liêu cung đình. Xu hướng tăng trưởng là từ yếu tố tiêu biểu vượt trội của văn hóa truyền thống Nam Á dân gian Phật giáo trong thời kỳ đầu chuyển dần sang sắc thái văn hóa truyền thống Đông Á quan liêu Nho giáo trong quy trình tiến độ cuối .

Tượng thờ Trần Nhân Tông ở Huế

Tôn giáo tín ngưỡng

Nhìn chung, những nhà nước Lý – Trần đã chủ trương một chủ trương khoan dung hòa hợp và chung sống độc lập giữa những tín ngưỡng tôn giáo như tín ngưỡng dân gian, Phật, Đạo, Nho. Đó chính là hiện tượng kỳ lạ Tam giáo đồng nguyên, Tam giáo tịnh tồn ở thời kỳ này. Nói như Phan Huy Chú, “ thời Lý – Trần, dù là chính nghĩa hay dị đoan đều được tôn chuộng, không phân biệt ”. Trên nền tảng đó, nhìn chung những tín ngưỡng dân gian, Đạo giáo và đặc biệt quan trọng là Phật giáo đã được tôn sùng .
Các tín ngưỡng dân gian truyền thống như tín ngưỡng thần linh, vật linh, tục thờ Mẫu, tục sùng bái anh hùng, trộn lẫn với Đạo giáo đã được tự do tăng trưởng và khuyến khích. Trong hai tác phẩm Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái, rất nhiều vị thiên thần và nhân thần, những anh hùng và danh nhân đã được thần thoại cổ xưa hóa và tôn vinh. Theo dã sử, đời Lý Thần Tông, có Trần Lộc, dựa trên những tín ngưỡng dân gian đã lập nên đạo Nội tràng. Hình tượng Phật Mẫu Man nương ( có nguồn gốc từ chùa Dâu ) đã được sùng bái, thờ cúng ở rất nhiều nơi .
Các đạo sĩ Đạo giáo đã giữ một vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh thời Lý – Trần. Họ được triều đình mời đi trấn yểm những núi sông trong nước, vào cung làm lễ tống trừ ma quỷ đêm 30 Tết, làm phép cầu đảo chống hạn, trừ sâu lúa, giảng giải cho vua về phép tu luyện. Những đạo sĩ nổi tiếng là Thông Huyền, Hứa Tông Đạo Huyền Vân. Một số đạo sĩ kiêm thiền tăng như Trần Tuệ Long, Trịnh Trí Không, Nguyễn Bình An. Một số đạo quán đã được kiến thiết xây dựng như Thái Thanh cung, Cảnh Linh cung, Ngã Nhạc quán. Đạo học, cùng với Phật học và Nho học đã được đưa vào nội dung những kỳ thi Tam giáo .
Đạo Phật là tôn giáo thịnh đạt nhất trong xã hội thời Lý – Trần, được coi như một Quốc giáo. Hầu hết những vua Lý ( Thái Tổ, Thái Tông, Thánh Tông, Nhân Tông, Thần Tông, Anh Tông ) và nhiều vua Trần ( Thái Tông, Thánh Tông, Nhân Tông ) đều sùng Phật, sai dựng chùa tháp, tô tượng đúc chuông, dịch kinh Phật, soạn sách Phật …. Như năm 1031, vua Lý xuống chiếu phát tiền, thuê thợ làm chùa quán ở những hương ấp, toàn bộ 150 chỗ. Nhiều quý tộc tôn thất đã quy Phật như Hoàng hậu Ỷ Lan, Tuệ Trung thượng sĩ Trần Tung. Khắp nơi, nhiều chùa chiền đã được kiến thiết xây dựng như những chùa Diên Hựu ( Một Cột ), Phật Tích, Long Đội, Báo Thiên, Bối Khê, Thái Lạc, Phổ Minh, cụm quần thể chùa tháp ở Yên Tử. Phần lớn những khu công trình này đã được nhà nước hỗ trợ vốn. Đông đảo quần chúng tầm trung trong làng xã nô nức theo đạo Phật. Lê Quát sống vào cuối đời Trần, nhận xét : ” Từ trong kinh thành cho đến ngoài châu phủ, kể cả những nơi thôn cùng ngõ ngách, không bảo mà người ta cứ theo, không hẹn mà người ta cứ tin, hễ nơi nào có nhà tại là ắt có chùa chiền … Dân chúng quá nửa nước là sư … ” .
Thời Lý – Trần, có rất nhiều vị sư tăng nổi tiếng trong cả nước, có uy tín và vị thế chính trị – xã hội. Có thể kể những nhà sư Vạn Hạnh, Mãn Giác, Viên Thông, Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không, Giác Hải, Pháp Loa Huyền Quang. Có 3 tông phái hầu hết : Tịnh Độ tông thờ đúc Phật Adiđà, chú trọng đến lễ thức lên chùa lễ Phật, thông dụng trong quần chúng bình dân làng xã ; Mật tông là tông phái Phật giáo có sử dụng nhiều phép lạ, phần nào có tác động ảnh hưởng của Đạo giáo ( như những nhà sư Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không ) ; Thiền tông vốn có truyền thống lịch sử từ lâu, là tông phái có thế lực lớn nhất, chú trọng đến thiền định về tư tưởng, chủ trương Phật tại Tâm, được những giới quý tộc, tri thức hâm mộ. Có 2 phái Thiền tông chính : Phái Thảo Đường do Lý Thánh Tông sáng lập, có nơi trụ trì chính là chùa Khai Quốc ( Trấn Quốc, TP. Hà Nội ) ; phổ cập hơn cả là phái Trúc Lâm, do 3 vị tổ sáng lập : Trần Nhân Tông ( tức Điều Ngự Giác Hoàng ), Pháp Loa và Huyền Quang, nơi trụ trì chính là cụm chùa ở núi Yên Tử ( Đông Triều, Quảng Ninh ) .
Nhà nước Lý – Trần tôn chuộng đạo Phật, trong toàn cảnh của sự khoan dung, hòa hợp tôn giáo “ Tam giáo đồng nguyên ”, đa phần là sự tích hợp giữa Phật và Nho, giữa giáo lý và thực tiễn đời sống. Trần Thái Tông nói : “ Đạo giáo của đức Phật là để mở lòng mê muội, là con đường tỏ rõ lẽ tử sinh. Còn nghĩa vụ và trách nhiệm nặng nề của tiên thánh tà đặt mực thước cho tương lai, nêu khuôn phép cho hậu thế ”. Trần Nhân Tông thì chủ trương “ Sống với đời, vui vì đạo ” ( Cư trần lạc đạo ). Đạo Phật thời Lý – Trần đã ảnh hưởng tác động đến đường lối quản lý của Nhà nước ( chủ trương thân dân, khoan dung ), là đối trọng tư tưởng của Nho giáo, tạo nên thế cân đối tôn giáo .
Cuối thời Trần, khi Nho giáo và Nho học tăng trưởng, trong điều kiện kèm theo Open một bộ phận tăng ni biến chất và thoái hóa, Phật giáo đã trong bước đầu bị một số ít nho sĩ như Lê Văn Hưu, Lê Quát, Trương Hán Siêu bài xích. Hồ Quý Ly ra lệnh sa thải bớt tăng đồ, ai chưa đến 50 tuổi phải hoàn tục .
Tuy nhiên, ảnh hưởng tác động của Phật giáo vẫn rất sâ đậm trong xã hội, nhất là trong những làng xã .
Cùng sống sót với Phật giáo, nhưng Nho giáo thòi Lý – Trần đã có khuynh hướng tăng trưởng ngượ lại với Phật giáo. Trong khi thế lực Phật giáo có khunh hướng suy giảm dần, thì thế lực của Nho giáo lại ngày càng tăng tiến, từ chỗ lúc đầu mới chỉ là một nền văn hóa truyền thống giáo dục được nhà nước phong kiến gật đầu trên nguyên tắc dùng làm học thuyết trị nước tới chỗ sau đó ( thời cuối Trần ) đã trở nên một ý thức hệ đang trên đà thống trị xã hội .
Nho giáo được gia nhập vào Việt Nam từ đầu thời Bắc thuộc dưới một phương pháp giao lưu văn hóa truyền thống cưỡng chế, thế cho nên, trong hơn 10 thế kỷ, nó vẫn chỉ là một lớp váng mỏng mảnh đọng lại trong những tầng lớp xuất sắc ưu tú, ảnh hưởng tác động xã hội rất nhỏ bé. Đến thời Lý – Trần, nó đã trở thành một nhu yếu tư tưởng thiết yếu cho việc xây dụng một thiết chế quân chủ tập quyền theo quy mô Đông Á Trung Quốc, cũng như những nguyên tắc cơ bản của phép trị nước, trong đó một giải pháp kế hoạch là chính sách khoa cử. Do vậy, những nhà vua sùng Phật thời Lý – Trần vẫn cần đến một sự hỗ trợ của Nho giáo. Trần Thái Tông nói : “ Bậc đại thánh và đại sư đời trước không khác gì nhau. Như thế đủ biết đạo giáo của Đức Phật phải nhờ đến tiên thánh [ chỉ Khổng Mạnh ] mà truyền lại cho đời … ” .
Thời Lý, Nho giáo được nhà nước gật đầu, nhưng vẫn giữ một vị trí khá nhã nhặn. Năm 1070, Văn Miếu được thiết kế xây dựng, thờ Chu Công, Khổng Tử và những vị tiên hiề, làm nơi dạy học Hoàng Thái tử. Năm 1075, nhà Lý tổ chức triển khai khoa thi Thái học sinh tiên phong, người đỗ đầu là Lê Văn Thịnh ; năm 1076, mở trường Văn Miếu. Đến năm 1086, Triều đình lập Hàn lâm viện, nho sĩ Mạc Hiển Tích được tuyển bổ làm Hàn lâm học sĩ. Qua thời Trần, Nho giáo và Nho học khởi sắc hơn. Nhiều trường Nho học được mở, khoa cử đều kỳ hơn. Các vua Trần đã cố gắng nỗ lực dung hòa Phật – Nho trong đường lối trị nước. Tầng lớp nho sĩ ngày một tăng trưởng, trong đó có những khuôn mặt điển hình nổi bật như Lê Văn Hưu, Đoàn Nhữ Hài, Nguyễn Trung Ngạn, Trương Hán Siêu, Mạc Đĩnh Chi, Đường Chu Văn An … Họ đã từ từ tham chính, nắm giữ những chức vụ trách nhiệm trước đây chỉ dành cho những tầng lớp quý tộc tông thất. Trường hợp của Đoàn Nhữ Hài, từ một nho sinh giúp vua làm tờ biểu tạ tội, sau được thăng đến chức Hành khiển, là một ví dụ tiêu biểu vượt trội .
Thời cuối Trần, quy trình Nho giáo hóa đời sống chính trị – xã hội đã diễn ra một cách quanh co phức tạp. Một mặt, 1 số ít Nho sĩ đã nhiệt thành cổ vũ tuyên truyền cho đạo Nho và quy mô Nho giáo, bài xích Phật giáo. Trương Hán Siêu công bố : “ Đã là kẻ sĩ đại phu, nếu không phải đạo Nghiêu Thuấn, không bày tỏ, không phải đạo Khổng Mạnh, không trước thuật … ”. Nhóm nho sĩ Lê Quát, Phạm Sư Mạnh ý kiến đề nghị triều đình triển khai cải cách thể chế theo hướng Nho giáo hóa, mô phỏng thiết chế Trung Quốc nhà Minh. Mặt khác, quy trình Nho giáo hóa đã gặp sự phản ứng từ nhiều phía, trước hết từ chính bản thân 1 số ít vua Trần. Minh Tông cho rằng “ nhà nước đã có phép tắt nhất định, Nam Bắc khác nhau ”. Nghệ Tông nhất quyết phản bác : “ Triều trước [ nhà Lý ] dựng nước, có lao lý, chính sách riêng, không theo quy định của nhà Tống, là vì Nam Bắc, nước nào làm chủ nước đó, không phải bắt chước nhau. Khoảng năm Đại Trị [ đời Trần Dụ Tông ] bọn học trò mặt trắng được dùng, không hiểu ý nghĩa sâu xa của việc lập pháp, đem phép cũ của tổ tông biến hóa theo tục phương Bắc như về y phục, âm nhạc … thật không kể xiết ”. Và nhà vua này chủ trương bảo lưu thể chế cũ .
Ở những làng xã, quy trình Nho giáo hóa lại càng mờ nhạt hơn. . Dân chúng vẫn sống theo những phong tục truyền thống, chưa bị ràng buộc bởi những quy phạm Nho giáo. Sứ giả Trung Quốc Trần Cương Trung sang Việt Nam đời Trần nhận định và đánh giá : “ Dân chúng vẫn giữ những phong tục rất nông nổi. Không biết đến lễ nhạc Trung Quốc ”. Nho thần Lê Quát phàn nàn : “ Ta thuở trẻ đọc sách, không ít hiểu đạo thánh hiền để giáo hoá dân chúng, mà rút cuộc vẫn chưa được một hương nào tin theo. Ta thường dạo xem sông núi, vết chân trên khắp nửa thiên hạ, đi tìm những học cung, văn miếu mà chưa hề thấy một ngôi nào. Đó là điều khiên ta vô cùng hổ thẹn. ”
Trong khuôn khổ những cải cách của mình nhằm mục đích kiến thiết xây dựng một nhà nước TW tập quyền mạnh, Hồ Quý Ly đã tăng cường quy trình Nho giáo hóa xã hội Đại Việt như cho dịch và chú giải những Kinh Thư, Kinh Thi, mở trường Nho học ở những địa phương và tổ chức triển khai thi Hương. Tuy nhiên, ở đây là một thứ Nho giáo thực dụng, không giáo điều và có phần phát minh sáng tạo độc lập, dung hợp với những tư tưởng Pháp gia nhằm mục đích nâng cao hiệu suất cao việc làm trị nước .
Giáo dục đào tạo, khoa cử
Thời đầu Lý, nền giáo dục Đại Việt hoàn toàn có thể đa phần là Phật học. Lý Công Uẩn đã học ở chùa Lục Tổ. Các sư tăng đồng thời cũng là những tri thức. Dần dần, cũng như Nho giáo, giáo dục khoa cử Nho học ngày càng tăng trưởng .
Thời Lý – Trần, Nho học tăng trưởng từ trên xuống dưới. Năm 1070, Văn Miếu được xây dựng, cũng là nơi dành riêng để dạy học cho Hoàng Thái tử. Lúc đầu, khi mới mở trường Văn Miếu ( 1076 ), chỉ có những quý tộc quan liêu và con em của mình được theo học. Nhìn chung, việc giáo dục Nho học ở thời Lý còn khá hạn chế .
Giáo dục đào tạo Nho học đã có nhiều văn minh dưới thời Trần. Quốc Tử Giám, với những tên gọi mới ( Quốc tử viện, Quốc học viện ) đã được củng cố và lan rộng ra đối tượng người dùng học tập. Năm 1236, đặt chức Thượng thư tri Quốc tử viện, đưa con em của mình văn thần và tụng thần [ chức quan tư pháp ] vào học. Năm 1253, Nhà nước sai sửa sang Quốc học viện, đắp tượng Không Tử, Chu Công và Mạnh Tử, vẽ tranh Thất thập nhị hiền để thờ, lại xuống chiếu vời Nho sĩ trong nước đến Quốc tử viện giảng Tứ thư lục kinh. Năm 1272, xuống chiếu tìm người có tài năng, đạo đức, thông hiểu kinh sách làm Tư nghiệp Văn Miếu, hoàn toàn có thể giảng bàn ý nghĩa của Tứ thư, Ngũ kinh sung vào hầu nơi vua đọc sách .
Ngoài Quốc tử viện là một loại trường Nho học cấp cao, thời Trần còn một số ít trường Nho học khác. Ta hoàn toàn có thể kể : trường phủ Thiên Trường, trường Lạn Kha thư viện ( ở chùa Phật Tích ), trường của Chiêu quốc vương Trần Ích Tắc và trường Cung Hoàng của Nho sĩ Đường Chu Văn An, trước đó đã từng giữ chức Tư nghiệp Văn Miếu. Năm 1397, triều đình lại đã chính thức sai đặt nhà học và chức học quan ( được nhà nước trợ cấp phần ruộng công thu hoa lợi ) ở những lộ phủ địa phương như Sơn Nam, Kinh Bắc, Hải Đông, với tính năng là “ giáo hóa dân chúng, giữ. gìn phong tục, dạy bảo học trò thành tài nghệ, chọn người xuất sắc ưu tú tiến cử lên triều đình ” .
Cùng với giáo dục, khoa cử ở Đại Việt đã có từ thời Lý. Năm 1075, mở khoá thi Minh kinh bác sĩ Nho học tiên phong. Lê Văn Thịnh người TP Bắc Ninh là người đỗ đầu Thái học sinh ( Tiến sĩ sau này ), được đưa vào giúp vua học, sau này thăng đến chức Thái sư. Tuy nhiên, Nho học và khoa cử thời Lý vẫn chưa không thay đổi. Sau vụ Lê Văn Thịnh bị buộc tội mưu phản ( hoàn toàn có thể là tác dụng của một thủ đoạn chống Nho học của những thế lực Phật giáo ), khoa cử phần nhiều đã bị đình hoãn lại. Cả triều Lý có 3 khoa thi. Năm 1195, nhà Lý có mở khoa thi Tam giáo ( Nho, Phật, Đạo ), loại thi này còn sống sót đến đầu thời Trần .

Các kỳ thi Thái học sinh đời Trần được tổ chức quy củ và thường xuyên hơn, niên hạn là 7 năm một kỳ. Cả thời Trần có tất cả 14 khoa thi (10 khoa chính thức và 4 khoa phụ), lấy đỗ 282 người đại khoa, có học vị Thái học sinh. Năm 1374, có tổ chức thi Đình cho các tiến sĩ. 3 người đỗ đầu được gọi là Tam khôi: Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa. (Sau đặt thêm một học vị cấp cao nữa là Hoàng giáp). Có một thời gian. nhà Trần đã chia thành hai loại Trạng nguyên: Kinh Trạng nguyên và Trại Trang nguyên (dành riêng cho vùng Thanh – Nghệ). Các vị tân khoa được nhà vua trọng đãi: ban mũ áo, dự yến tiệc, được dẫn đi thăm kinh thành Thăng Long trong 3 ngày. Có một số người đỗ đại khoa khi tuổi đời còn rất trẻ: Trạng nguyên Nguyễn Hiền (l3 tuổi), Bảng nhãn Lê Văn Hưu (18 tuổi), Thám hoa Đặng Ma La (14 tuổi), Hoàng giáp Nguyễn Trung Ngạn (16 tuổi).

Xem thêm: Sơ lược Lịch sử Việt Nam

Quy trình và nội dung khoa cử đời Trần lúc đầu gồm 4 kỳ, lần lượt là những bài thi : ám tả cổ văn, kinh nghĩa và thơ phú, chiếu chế biểu và đối sách ( văn sách ). Năm 1397, Hồ Quý Ly cải cách thi tuyển. Nội dung của 4 kỳ thi bỏ ám tả cổ văn và được sắp xếp lại : kinh nghĩa, thơ phú, chiếu chế biếu và văn sách. Đồng thời, mở màn tổ chức triển khai thi Hương ở địa phương .
Khoa cử được liên tục dưới triều Hồ ( 2 khoa ). Nguyễn Trãi là người thi đỗ Thái học sinh năm 1400. Hồ Hán Thương đã liên tục cải cách thi tuyển, đưa thêm vào môn toán và viết chữ .
Văn học thẩm mỹ và nghệ thuật
Văn học thời Lý – Trần phản ánh những tư tưởng và tình cảm của con người thời đại, nhìn chung mang nhiều yếu lố tích cực, sáng sủa của những vương triều đang ở thế đi lên. Cơ sở tư tưởng của nó là Phật giáo và Nho giáo. Có 2 dòng văn học chính : văn học Phật giáo và văn học yêu nước dân tộc bản địa .
Tư tưởng Phật giáo trong thơ văn Lý – Trần chủ yếu là tư tưởng của phái Thiền tông. Nó gồm có những tác phẩm về triết học và những cảm hứng Phật giáo, cùng là những tác phẩm về lịch sử Phật giáo thời Lý – Trần. Nhiều bài thơ phú, kệ, minh do những sư tăng tri thức viết, bàn về những khái niệm sắc – không, tử – sinh, hưng – vong, quan hệ giữa Phật và Tâm, đạo và đời, con người và vạn vật thiên nhiên, phản ánh sự minh triết và niềm sáng sủa của cá thể trong đời sống và thời đại. Sư Mãn Giác để lại những câu thơ nổi tiếng về cảm hứng đó .
“ Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận
Đình tiền tạc dạ nhất chi mai ”
( nghĩa là : Chớ tưởng xuân tàn hoa rụng hết
Đêm qua sân trước nở cành mai )
Một số nhà vua và quý tộc sùng Phật đã biên soạn những tác phẩm về giáo lý nhà Phật như những cuốn Khóa hư lục, bài Thiền tông chi nam của Trần Thái Tông, Thiền lâm thiết chủy ngữ lục của Trần Nhân Tông, Tuệ trung thượng sĩ ngữ lục của Trần Tung. Về lịch sử Phật giáo có những cuốn Thiền uyển tập anh ngữ lục, Tam tổ thực lục nói về thiền phái Trúc tâm. Một số cuốn sách, cùng với những bản kinh Phật giáo, đã được nhà nước cho đem khắc in và phổ cập .
Dòng thơ văn yêu nước, dân tộc bản địa cũng đã giữ một vị trí rất quan trọng trong thơ văn Lý – Trần. Nó phản ánh ý thức quật cường, can đảm chống giặc, lòng trung quân ái quốc cũng như lòng tự hào dân tộc bản địa qua những cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Thuộc loại này hoàn toàn có thể kể bài thơ Nam quốc sơn hà của Lý Thường Kiệt, Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn, bài Phú sông Bạnh Đằng của Trương Hán Siêu, hoặc những bài thơ của vua tôi nhà Trần trong cuộc kháng Nguyên như 2 câu thơ nổi tiếng của Trần Nhân Tông :
“ Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã
Sơn hà thiên cổ điện kim âu ”
( Xã tắc hai phen chồn ngựa đá
Non sông ngàn thuở vững âu vàng )
Một số tác phẩm đã nói lên ý thức tìm về cội nguồn, sưu tập những thần thoại cổ xưa, thần tích nói về lịch sử và nhân vật lịch sử thời quốc sơ Văn Lang – Âu Lạc cũng như những thời kỳ sau. Hai tác phẩm tiêu biểu vượt trội là Việt Điện u linh của Lý Tế Xuyên và Lĩnh Nam chích quái của Trần Thế Pháp .
Tinh thần dân tộc bản địa cũng đã được biểu lộ trong những bộ quốc sử. Có thể kể đến Việt sử cương mục và Việt Nam thế chí của Hồ Tông Thốc, Đại Việt sử lượt ( hay Việt sử lược ) của một tác giả khuyết danh. Nổi tiếng là bộ Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu, được coi là bộ chính sử tiên phong của Việt Nam. Hai tác phẩm An Nam chí lược của Lê Trắc và Nam Ông mộng lục của Hồ Nguyên Trừng được viết ở Trung Quốc, cũng có nhiều góp phần cho sự khám phá lịch sử, nhân vật lịch sử điển chương và địa chí của Đại Việt thời Lý – Trần .
Một thành tựu quan trọng của văn học Lý – Trần là việc phổ cập chữ Nôm, vừa mang tính dân tộc bản địa ( Nam Nôm ), vừa mang tính dân gian ( nôm na ), cải biến và Việt hóa chữ Hán. Chữ Nôm lúc bấy giờ được gọi là “ Quốc ngữ ”, “ Quốc âm ” .
Chữ Nôm hoàn toàn có thể đã Open từ lâu ( thời Bắc thuộc ) nhưng chưa phổ cập. Thời Lý, người ta hoàn toàn có thể tìm thấy một số ít dấu vết chữ Nôm trên một số ít chuông đồng ( chùa Vân Bản, Đồ Sơn ) và văn bia ( bia chùa Báo Ân, Vĩnh Phúc ). Đến thế kỷ XIII, chữ Nôm được thông dụng với giai thoại về Nguyễn Thuyên ( sau được đổi là Hàn Thuyên ) viết bài Văn tế cá sấu bằng văn Nôm. Một số tác giả khác được biết cũng sáng tác thơ văn bằng chữ Nôm như Nguyễn Sĩ Cố, Trần Nhân Tông, Mạc Đĩnh Chi, Đường Chu Văn An ( viết cuốn Quốc âm thi tập, nay không còn ), Hồ Quý Ly. Chữ Nôm cũng đã được phổ cập trong dân gian như một số ít câu vè châm biếm cuộc hôn nhân gia đình giữa Huyền Trân công chúa và vua Champa Chế Mân, hoặc việc Trần Nguyên Đán kết giao với Hồ Quý Ly. Một số câu thơ Nôm cũng thấy trong những cuốn Lĩnh Nam chích quái ( truyện Hà Ô Lôi ) hoặc trong Tam tổ thực lục ( giai thoại về sư Huyền Quang và nàng Điểm Bích ). Chữ Nôm còn được dùng để ghi chép một số ít bản nhạc, ca khúc thời kỳ này .
Thời Lý – Trần – Hồ cũng để lại nhiều khu công trình về nghệ thuật và thẩm mỹ kiến trúc – điêu khắc. Nhìn chung, kiến trúc thời Lý mang tính hoành tráng, quy mô ; kiến trúc thời Trần mang tính thực dụng, khoẻ khoắn. Tinh thần Phật giáo đã thấm đượm trong những khu công trình này .
Cung điện và thành quách là những khu công trình kiến trúc do nhà nước đứng ra chỉ huy kiến thiết xây dựng, kêu gọi công sức của con người của dân chúng theo chính sách lao dịch, trưng tập và phần nào là lao động làm thuê .
Thành Thăng Long ( với 3 vòng thành Đại La, Hoàng thành và Cấm thành ) là khu công trình kiến trúc lớn thời Lý – Trần. Hoàng thành mở ra 4 cửa : Tường Phù ( Đông ), Quảng Phúc ( Tây ), Đại Hưng ( Nam ) và Diệu Đức ( Bắc ). Thời Lý có những điện Càn Nguyên ( sau đổi thành Thiên An ), Tập Hiền, Giảng Võ, những cung Long Thuỵ, Thuỷ Hoa, lầu Chính Dương coi giờ giấc, điện Long Trì đặt chuông thỉnh nguyện ngoài thềm. Thời Trần có những hoàng cung Quan Triều ( vua ở ), Thánh Từ ( Thượng hoàng ở ), Thiên An ( vua thao tác ), Tập Hiền ( tiếp sứ ), Diên Hồng ( mở hội nghị …. ). Hòa vào những hoàng cung là một cảnh sắc vạn vật thiên nhiên được sắp xếp lộng lẫy và xứng hợp như những hồ, ngòi, vườn tược, cầu và cống, vườn bách thảo bách thú v.v … Một số lớn những hoàng cung được thiết kế xây dựng bằng gỗ, sơn son thếp vàng, đã bị hủy hoại qua cuộc chiến tranh .
Các hoàng cung ở khu Tức Mặc – Thiên Trường ( Tỉnh Nam Định ) là nơi những Thượng hoàng đời Trần lui về ở và thao tác. Thời đầu Trần, Phùng Tá Chu là người được giao trách nhiệm kiến thiết xây dựng khu hoàng cung này, được coi như một kinh đô thứ hai. Nổi tiếng nhất là hai cung Trùng Quang và Trùng Hoa. Chung quanh còn có những khu trình diễn thẩm mỹ và nghệ thuật ( múa hát, bơi thuyền, đánh cờ, múa bông ) và khu kinh tế tài chính ( chăn nuôi, chế biến, làm đồ gốm ). Gạch ngói ở đây được in dòng chữ “ Thiên Trường phủ chê ” .
Thành nhà Hồ ( An Tôn, Vinh Lộc, Thanh Hóa ), còn gọi là Tây Đô, là khu công trình kiến trúc đồ sộ và độc lạ bằng đá, kiến thiết xây dựng thời cuối Trần tồn tại qua 6 thế kỷ. Diện tích thành khá rộng ( khoảng chừng 630.000 mét vuông ), ngoài thành có lũy đất trồng tre gai, sát thành có hào nước sâu bảo vệ. Riêng tòa thành hiện còn cao gần 6 m, xây ghép bằng những phiến đá tảng nguyên khối, có phiến dài 7 m, nặng 17 tấn, với nhiều cửa vòm bền vững và kiên cố, trên có vọng lâu. Trong thành còn có 1 số ít di vật như những viên gạch đắp hoa, rồng đá, sấu đá .
Cùng với thành quách, thời Lý – Trần còn có những khu lăng mộ và phủ đệ. Nhà Lý có khu sơn lăng ở Đình Bảng ( TP Bắc Ninh ), nhà Trần có khu lăng mộ ở Long Hưng ( Tỉnh Thái Bình ) và An Sinh ( Đông Triều ), với nhiều tượng đá khắc họa hình người và muông thú. Các dinh thự của quý tộc đời Trần xây dựng ở những địa phương trấn trị, 1 số ít có quy mô đồ sộ, như phủ đệ của Trần Quốc Khang Ở Diễn Châu ( Nghệ An ) .
Chùa tháp là kiến trúc Phật giáo đặc biệt quan trọng thời Lý – Trần. Chùa làng có số lượng rất nhiều, nhưng quy mô thường nhỏ, kiến trúc đơn thuần. Một số ngôi chùa có kiến trúc độc lạ hoặc quy mô bề thế. Chùa Diên Hựu ( Một Cột ) ở Thăng Long mô phỏng hình ảnh một đóa hoa sen mọc trên hồ nước, hài hòa với cảnh sắc vạn vật thiên nhiên. Chùa Phật Tích, Long Đội và quần thể chùa ở Yên Tử đều được kiến thiết xây dựng trên núi cao, cảnh trí kỳ vĩ. Chùa Thái Lạc và ‘ Phổ Minh có những bức phù điêu chạm trổ độc lạ .
Tháp Phật có nguồn gốc từ những stupa ở Ấn Độ được biến cách, là những kiến trúc tưởng niệm, khá thông dụng ở thời Lý – Trần. Tháp Báo Thiên ( nay không còn ) kiến thiết xây dựng đời Lý, ở giữa kinh thành Thăng Long có 12 tầng. Những tháp đời Trần còn lại là tháp Phổ Minh ( Tỉnh Nam Định ) 14 tầng, tháp Bình Sơn ( Vĩnh Phúc ) 11 tầng. Tương truyền trong bảo tháp có tiềm ẩn tro xương của những vị sư tổ kết tinh lại, gọi là xá lị, như xá lị của Trần Nhân Tông trong lòng tháp Phổ Minh .
Điêu khắc và đúc tạo hình thời Lý-Trần có những loại tượng. chuông, vạc, những bức phù điêu. Ngoài những tượng Chu Công, Không Tử, Tứ Phối được bày trong Văn Miếu, phổ cập là những tượng Phật, nổi tiếng nhất là pho tượng đá Adiđà ở chùa Phật Tích và pho Di Lặc bằng đồng ở chùa Quỳnh Lâm. Năm 1231, triều đình đã xuống chiếu sai tô tượng Phật để thờ ở tổng thể những nơi có đình trạm ( trạm nghỉ dọc đường ). Năm l256, sai đúc 330 quả chuông. Những chuông đồng nổi tiếng là chuông chùa Sùng Khánh Báo Thiên ( nặng 12000 cân ) và chuông Quy Điền khổng lồ ở chùa Diên Hựu. Vạc đồng lớn ở chùa Phổ Minh cũng là một loại sản phẩm đúc nổi tiếng, được người Trung Quốc xếp vào hạng mục “ An Nam tứ đại khí ” ( chỏm tháp Báo Thiên, chuông Quy Điền, vạc Phổ Minh, tượng Quỳnh Lâm ) .
Các bức phù điêu đời Lý – Trần phần lớn đều chạm khắc những hình tượng Phật giáo ( toà sen, lá đề, sóng nước ), hình tượng những tiên nữ múa hát, những hình tượng rồng uốn khúc ( loại rồng giun đơn thuần và khoẻ khoắn ). Các bức phù điêu chạm khắc gỗ nổi tiếng ở chùa Thái Lạc và chùa Phổ Minh. Tại khu lăng vua Trần, có nhiều tượng người và quái vật bằng đá. Trong điêu khắc Lý – Trần, có tác động ảnh hưởng của nhiều yếu tố mỹ thuật Champa .
Thuộc mỹ thuật thời Lý – Trần, còn có những đồ gốm, dáng hình đơn thuần, thanh thoát. Có những loại men đàn hoa nâu, men hoa lam và loại men ngọc trắng xanh nổi tiếng. Nghệ thuật trình diễn ca múa nhạc thời Lý – Trần tăng trưởng đa dạng chủng loại, chịu ảnh hưởng tác động của cả nghệ thuật và thẩm mỹ Nam Á và Đông Á, được màn biểu diễn thoáng đãng trong dân gian cũng như được yêu thích trong hoạt động và sinh hoạt cung đình .
Nghệ nhân sử dụng những nhạc cụ như sáo, tiêu, chũm choẹ, trống cơm ( phạn cổ ba, gốc Chăm ), những loại đàn cầm, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn thất huyền, đàn Ba lỗ ( gốc Chăm ), những khúc ca “ Trang Chu mộng điệp ”, “ Bạch lạc Thiên mẫu biệt tử ”, “ Đạp ca ”, “ Thanh ca ”, “ Ngọc lân xuân ”, “ Nam thiên ”, “ Tây thiên ”, “ Lý liên ”, “ Mộng tiên du ”, “ Canh lậu trường ” … Trong những buổi tiệc yến ở điện Tập hiền, có màn biểu diễn ca vũ của những đào, kép. Sứ giả Trung Quốc tả : “ Con gái đi chân không, mười ngón tay dịu dàng êm ả đứng múa, hơn 10 người con trai mình đều cởi trần, kề vai giậm chân, quây quần chung quanh mà hát theo … ”. Chèo, tuồng được nhiều người yêu thích, tích diễn thông dụng là vở “ Tây vương mẫu hiến bàn đào ” .
Múa rối nước là môn nghệ thuật và thẩm mỹ rực rỡ, tăng trưởng từ đời Lý, có tương quan đến nhà sư Từ Đạo Hạnh, đã được trình diễn trong những hội đèn Quảng Chiếu, với nhiều trò rất sinh động. Trong những tiệc tùng, có nhiều trò vui tạp kỹ mang tính dân gian như đấu vật, chọi gà, cờ người, bơi chải, đánh đu, leo dây, đá cầu, trò nhại, hất phết, cưỡi ngựa đánh cầu … Đinh Bàng Đức, nối tiếng về trò leo dây, múa rối, Trần Cụ là người giỏi xuất sắc trong môn bắn nỏ, đá cầu. Một số vua Trần thường tổ chức triển khai những cuộc thi ca múa trong giới quý tộc. Trần Nhật Duật được coi là người sành điệu nổi tiếng. Các chùa chiền cũng tổ chức triển khai nhiều tiệc tùng đông vui như hội Thiên Phật ở chùa Quỳnh Lâm và hội Vô Lượng ở chùa Phổ Minh .
Những thành tựu khoa học kỹ thuật thời Lý – Trần – Hồ đa phần được biết ở 1 số ít ngành như y học truyền thống, thiên văn lịch pháp, đóng thuyền chiến, cũng như những kỹ thuật truyền thống lịch sử trong những nghề luyện đúc đồng, dệt, gốm, kiến thiết xây dựng …
Danh y Phạm Bân nổi tiếng về y đức, nghĩa vụ và trách nhiệm so với người bệnh. Tuệ Tĩnh ( Nguyễn Bá Tĩnh ) tôn vinh tác đụng của thuốc nam ( với nhiều vị quy như sâm, trầm, củ mài … ) là tác giả bộ Nam dược thần hiệu ( có 580 vị thuốc nam, 3873 phương thuốc trị 184 loại bệnh ). Các thày thuốc Trâu Tôn, Trâu Canh ( người gốc Hoa ) hay Nguyễn Đại Năng đã có nhiều tác dụng về khoa châm cứu .
Kỹ thuật kiến thiết xây dựng và thống kê giám sát đã đạt đến trình độ cao trong những khu công trình thành quách ( như thành Tây Đô ), hoàng cung, chùa tháp. Phùng Tá Chu là người nổi tiếng trong việc kiến thiết xây dựng cung Thiên Trường .
Về thiên văn lịch pháp, Đặng Lộ đã sáng tạo ra “ Linh lung nghi ” là một dụng cụ chiêm nghiệm đúng chuẩn thiên văn khí tượng, còn là người đã đổi lịch Thụ thời ra lịch Hiệp kỷ. Trần Nguyên Đán thông thuộc lịch pháp, là tác giả cuốn Bách thế thông kỷ thư chép về những hiện tượng kỳ lạ nhật nguyệt thực trong nhiều thế kỷ, cũng là người đổi lịch Hiệp kỷ thành lịch Thuận thiên .
Hồ Nguyên Trừng đã sáng tạo ra loại súng lớn thần cơ sang pháo đúc bằng đồng, chuyên chở trên xe, có bầu nhồi thuốc và lỗ đặt ngòi. Cổ lâu thuyền tải lương là loại thuyền chiến lớn hai tầng, bên trên có đường sàn, bên dưới cứ hai người chèo một mái chèo, vận tốc nhanh .
Đoạn kết
Văn hóa Lý – Trần – Hồ là tiến trình tăng trưởng thịnh đạt của văn hóa truyền thống Đại Việt. Văn hóa Lý – Trần – Hồ đã dữ thế chủ động Phục hồi lại những yếu tố văn hóa truyền thống Việt cổ đồng thời cải biến tích hợp những yếu tố văn hóa truyền thống ngoại sinh, tạo nên một phong thái riêng cho mình. Văn hóa Đại Việt thời Lý-Trần – Hồ, do đó, đã mang tính dân tộc bản địa thâm thúy .
Cũng dựa trên sự cân đối văn hoá, văn hóa truyền thống Lý – Trần – Hồ là sự hỗn dung của dòng văn hóa truyền thống dân gian với dòng văn hóa truyền thống cung đình, giữa những yếu tố tầm trung với những yếu tố bác học, giữa Phật – Đạo và Nho. Gam màu điển hình nổi bật của văn hóa truyền thống thời kỳ này là sự ưu trội của dòng văn hóa truyền thống dân gian, xen kẽ vào hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống cung đình, tuy xu thế tăng trưởng của nó là ngả dần sang văn hóa truyền thống Đông Á Nho giáo. Văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ đã mang đậm tính dân gian .
Đậm đà sắc tố Phật – Đạo và dân gian, ảnh hưởng tác động của Nho giáo còn ở mức nhã nhặn, văn hóa truyền thống Lý – Trần – Hồ không bị ràng buộc nhiều bởi những giáo điều, tín điều. Khái niệm “ lễ ” trong Nho giáo ở thời Lý – Trần-Hồ còn rất nhạt, thay vào đấy là tính cởi mở, nhân bản, thân mật con người với một “ mép lề phóng khoáng ”. Văn hóa Đại Việt thời kỳ này do vậy, hàm chứa nhiều niềm tin khai phóng .
Văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần – Hồ chính là một sức mạnh ý thức, vừa là một xung lực vừa là một kháng thể trong công cuộc kiến thiết xây dựng và bảo vệ quốc gia. Đồng thời nó cũng là một năng lực cố kết hội đồng người Việt, trên cơ sở tìm về một cội nguồn lịch sử và văn hóa truyền thống chung, làm chín muồi ý thức vương quốc và ý thức dân tộc bản địa Việt .
Trong khi những vương triều Lý – Trần – Hồ duy trì ở vương quốc Đại Việt phía bắc chủ quyền lãnh thổ Việt Nam ngày này, thì ở phần đất phía nam, đã sống sót vương quốc Champa với nền văn hóa truyền thống gốc Nam Á và chịu ảnh hưởng tác động của văn hóa truyền thống Ấn Độ. Văn hóa Champa vừa là một thực thể độc lập, vừa có những mối giao lưu qua lại với Đại Việt .
Thế kỷ XIII, sau cuộc cuộc chiến tranh trăm năm với Chân Lạp ( 1113 – 1220 ), Champa Phục hồi nền độc lập. Cuối thế kỷ đó, Champa đã liên minh với Đại Việt chống quân Nguyên. Quan hệ Việt – Chăm trở nên tốt đẹp với cuộc viếng thăm Champa của vua Trần Nhân Tông và cuộc hôn nhân gia đình Huyền Trân – Chế Mân. Nhưng sau đó, quan hệ giữa 2 nước đã trở nên xấu đi, dẫn đến những cuộc xung đột Việt – Chăm cuối thế kỷ XIV. Cho đến năm 1471, Lê Thánh Tông đã sáp nhập phần đông chủ quyền lãnh thổ Champa vào Đại Việt .
Trong lịch sử, đã có nhiều quan hệ giao lưu hai chiều và hòa nhập văn hóa truyền thống Chăm – Việt. Một số yếu tố văn hóa truyền thống Chăm đã xuất hiện trong văn hóa truyền thống Đại Việt như loại vải lĩnh ( dệt ở Trích Sài, do một cung nữ Chăm truyền nghề ). Các nhạc cụ trống cơm, đàn Bà lỗ, những điệu múa Tây thiên, những điệu hò Huế, những mô típ điêu khắc Garuda ( chim thần ), makara ( thủy quái ), kinnari ( người đánh trống ), apsara ( tiên nữ ) được tìm thấy ở chùa Phật Tích. Các truyện cổ tích Việt như Dạ thoa vương, Sọ dừa có nguồn gốc Chăm. Các thánh mẫu Bà chúa Ngọc ( Hòn chén, Huê ) là những hình ảnh dung hợp của Thiên Yana ( Chăm ) và Bà chúa Liễu ( Việt ) .
Mặt khác, văn hóa truyền thống Đại Việt cũng đã ảnh hưởng tác động nhiều đến văn hóa truyền thống Chăm, sau đó, tích hợp nó vào dòng chảy của cộng đồng văn hóa dân tộc bản địa Việt .

NHỮNG NÉT ĐẶC SẮC CỦA NỀN VĂN HÓA THỜI LÝ – TRẦN
Văn hóa vật thể:

Sự tăng trưởng chung của nền văn hoá dân tộc bản địa đã có tác động ảnh hưởng lớn đến sự tăng trưởng của nghệ thuật và thẩm mỹ kiến trúc và tạo hình. Thời Lý – Trần có những khu công trình kiến trúc rực rỡ
+ Thành Thăng Long được kiến thiết xây dựng từ thời Lý, có quy mô lớn, giữa hai vùng dài khoảng chừng 25 km. Trong thành có nhiều hoàng cung, có lầu 4 tầng, biểu lộ nét riêng và độc lạ của văn hoá Đại Việt .
+ Chùa một cột là một phát minh sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ rực rỡ. Toàn bộ ngôi chùa được xây trên một cột đá lớn dựng giữa hồ, tựa như toà sen .
+ Tháp Báo Thiên ( TP. Hà Nội ) gồm 12 tầng, cao khoảng chừng 60 trượng. Tháp Hồ Minh ( Hà – Nam – Ninh ), Tháp Bình Sơn ( Vĩnh Phúc ) … đều có quy mô khá lớn .
+ Tượng phật Di lặc ở chùa Quỳnh Lâm, chuông Quy Điền, vạc Phổ Ninh …. Nghệ thuật độc lạ thời Lý – Trần, trên bước đường trưởng thành đã tiếp thu 1 số ít tác động ảnh hưởng của nghệ thuật và thẩm mỹ Cham – pa và Trung Quốc, tuy nhiên đa phần vẫn là sự tiếp nối và phát huy can đảm và mạnh mẽ truyền thống cuội nguồn nghệ thuật và thẩm mỹ truyền kiếp của dân tộc bản địa và hàng ngàn năm trươc. Nghệ thuật đó bộc lộ thâm thúy đời sống và tâm hồn của dân tộc bản địa ta

Văn hóa phi vật thể:

2.1.Tính đến cuối thế ki XV, văn hoá Việt Nam đã qua hai cuộc đại hội tụ. Và, cả hai cuộc đại hội tụ đó đã để lại những dấu ấn vừa rất sâu sắc vừa rất đáng tự hào đối với lịch sử văn hoá Việt Nam.

Lần thứ nhất là cuộc đại hội tụ của những thành tố nội sinh Open từ rất truyền kiếp nhưng cũng rất tản mạn trong lòng xã hội tiền sử mà sau đó, hiệu quả tuyệt vời nhất của cuộc đại hội tụ tiên phong này chính là sự khai sinh của văn minh sông Hồng ( còn gọi là văn minh Văn Lang hay văn minh Đông Sơn ). Bản chất của cuộc đại hội tụ lần thứ nhất là không ngừng link và lan rộng ra để thiết kế xây dựng cho bằng được một cõi giang sơn riêng, một bản lĩnh sống sót riêng và một truyền thống văn hoá cũng đầy sức sống riêng. Các thế hệ dân cư cổ nhất đã triển khai xong xuất sắc thiên chức cao quý và thiêng liêng này. Một nhà nước Văn Lang, một vương quốc âu Lạc … tuy không có thành quách sừng sững hay dinh thự nguy nga, không có những trước tác bác học hay những ý tưởng xuất sắc … nhưng lại là những nhà nước vĩnh tồn trong tâm khảm của những thế hệ con cháu Lạc Hồng. Với người Việt, Hùng Vương là đấng mãi mãi được kính thờ :
Dù ai đi ngược về xuôi ,
Nhớ ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba .
( Ca dao )
Nếu chỉ thoáng nhìn, văn minh sông Hồng thật không có gì đáng gọi là kì vĩ, nhưng nếu nghiêm cẩn quan sát, tất cả chúng ta sẽ thấy một bản lĩnh sống sót thật khác thường. Từ khi cuộc Nam chinh của nhà Tần khởi đầu, bão táp can qua đã dồn dập đổ xuống mảnh đất nhỏ bé người thưa này. Sự liều lĩnh và xảo quyệt của Nam Việt, sự tàn tệ và thâm độc của nhà Hán, sự dã man và điên cuồng của nhà Ngô, sự chà đạp thô bạo của Nam Triều, sự nham hiểm của nhà Tuỳ và đặc biệt quan trọng là nhà Đường … tổng thể đã nối nhau chứng tỏ ý chí chung của những tập đoàn lớn phong kiến Trung Quốc đô hộ trong mưu đồ quyết tâm xoá bỏ cho bằng được kí ức bất diệt của nhân dân ta về nền độc lập và tự chủ từng có từ thời những Vua Hùng. Phong kiến Trung Quốc trọn vẹn có dư dả thời hạn, có dư giả phương tiện đi lại và điều kiện kèm theo, có dư dả những mưu sâu kế hiểm, nhưng, chúng đã không thể nào làm được diều này. Bản lĩnh sống sót được kiến thiết xây dựng và khẳng định chắc chắn ngay trong lòng văn minh sông Hồng đủ để cho toàn bộ những thế hệ thuộc hội đồng người Việt vượt qua những thử thách gay cấn nhất .
Từ văn minh sông Hồng, truyền thống văn hoá của dân cư nông nghiệp trồng lúa nước ở khu vực giáp biển dọc theo chiều dài của bán đảo Đông Dương, nơi chịu ảnh hường trực tiếp và can đảm và mạnh mẽ của vùng có khí hậu gió mùa nhiệt đới gió mùa, đã hình thành và liên tục được bồi đắp. Nhận định về vị trí và những giá trị lịch sử của truyền thống này là quyền riêng của mỗi người, nhưng, điều không ai hoàn toàn có thể phủ nhận là chính bản sắc ấy đã khiến cho đời sống văn hoá của hội đồng người Việt ngay từ buổi sơ khai đã trọn vẹn là Việt, không lần lộn với bất kỳ một nền văn hoá nào khác. Chúng ta trọn vẹn có quyền tự hào rằng, những thế hệ tiên phong của người Việt cổ, bằng toàn bộ năng lực của mình đã góp thêm phần làm đa dạng chủng loại cho đời văn hoá của trái đất. Đặc điểm lớn nhất, bao trùm nhất của cuộc đại hội tụ lần thứ nhất chính là quy trình không ngừng kếtnối những giá trị nội sinh của đời sống văn hoá vốn dĩ đang sống sót rất tản mạn trong những khối hội đồng dân cư, khôn khéo gia cố để chứng minh và khẳng định sự vững chắc bằng phương cách riêng của mình và tác dụng là đã tạo dựng nên được nền văn minh sông Hồng mang tính địa phương rất rõ ràng .
Thời Bắc thuộc là thời thử thách gay cấn nhất. Thời nước mất nhà tan, những giá trị văn hoá chung mà toàn thể hội đồng đã hun đúc được trong rất nhiều thế kì cứ luôn luôn phải đứng trước rủi ro tiềm ẩn bị tan rã. May mắn thay, cuộc chiến đấu chống Bắc thuộc trường kì, gian nan và oanh liệt đã kết thúc toàn thắng. Một kỉ nguyên mới đã được mở ra. Bối cảnh chính trị rất tốt đẹp này chính là điều kiện kèm theo vô cùng thuận tiện cho sự tăng trưởng của văn hoá dân tộc bản địa .
Lần thứ hai là cuộc đại hội tụ gắn liền với quy trình kiến thiết xây dựng và khẳng định chắc chắn kỉ nguyên độc lập, tự chủ và thống nhất của nước nhà. Ờ cuộc đại hội tụ này, tổ tiên ta phải đồng thời thực thi ba trách nhiệm lớn .
Triệt tiêu những di hại của thủ đoạn đồng hoá nguy khốn mà những triều đại phong kiến Trung Quốc đô hộ đã áp đặt so với cộng đồng cư dân người Việt lê dài đằng đẵng trong hơn một ngàn năm ( từ năm 179 TCN đến năm 905 ) .
– Xây dựng một nền văn hoá mới, biểu lộ hào khí tưng bừng của vương quốc Đại Việt hùng cường và đậm đà truyền thống riêng của hội đồng người Việt :
“ Như nước Đại Việt ta từ trước ,
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu .
Bắc Nam bờ cõi đã chia ,
Phong tục mỗi nơi một khác ” .
Bình ngô Đại cáo – Nguyễn Trãi
Tiếp thu có tinh lọc những tinh hoa văn hoá của những nước trong khu vực ( mà đặc biệt quan trọng là Trung Quốc ) nhằm mục đích không ngừng nâng cao đời sống văn hoá của Đại Việt .
Đặc điểm lớn nhất, xuyên thấu nhất và bao trùm nhất của cuộc đại hội tụ lần thứ hai chính là quy trình Phục hồi những giá trị lớn của văn minh sông Hồng, đồng thời, phát minh sáng tạo những giá trị mới, biểu lộ tư thế mới. tầm vóc mới, năng lượng mới và bản lĩnh mới của những khối cộng đồng cư dân người Việt .
Với cuộc đại hội tụ lần thứ hai, văn hoá của những khối cộng đồng cư dân người Việt tăng trưởng đa dạng chủng loại hơn và cũng đã tạo ra được những ảnh hường to lớn, thâm thúy và vĩnh viễn hơn .

2.2.Hiện tượng hội nhập ba thành tố Phật, Nho và Đạo là một hiện tượng đặc sắc hiếm có trong sinh hoạt của cộng đồng người Việt dưới thời đại Lý-Trần (xin dùng danh từ này để gọi chung một thời kỳ lịch sử kéo dài từ năm 938 đến 1406, mà chủ yếu là hai triều đại Lý: 215 năm, và Trần: 175 năm), nó là nét riêng góp phần tạo nên một bầu không khí về sau dường như không còn tìm thấy lại; cũng chính nó đã góp phần tạo nên bản sắc ưu mĩ của văn hóa Việt Nam trong năm thế kỷ tự chủ buổi đầu này. Có thể coi đây là kết quả của nhiều điều kiện, nhiều nhân tố khác nhau, nhưng trong đó, theo chúng tôi, có một điều kiện hết sức quan trọng – đó là sự cởi mở về quan điểm chính trị của các chính quyền nhà nước đương đại thuở ấy, do bản lĩnh, tầm nhìn, và sự mẫn cảm phi thường của người nắm vận mệnh đất nước thấu hiểu được các yêu cầu của lịch sử, thể hiện cụ thể hóa bằng nhiều chủ trương chính sách của triều đình. Những công việc song song và đan cài vào nhau suốt cả thời kỳ này, bao giờ cũng biểu hiện sự đối xử cân bằng vị thế giữa cả Phật, Nho và Đạo, như: vừa cho dựng chùa, lập các đạo cung, đạo quán, xây đền miếu, vừa cấp độ điệp cho sư sãi, đặt giai phẩm cho tăng đạo, sắc phong cho các vị Nho thần, lại vừa cho dựng Văn Miếu và Quốc Tử Giám, mở khoa thi Nho học, đồng thời cũng mở cả khoa thi Tam giáo dành cho những quan chức chuyên trách việc tôn giáo, tế lễ hoặc những người làm Giám đốc các đền miếu, chùa chiền.

Chỉ dẫn chứng một ông vua là Trần Nhân Tông ( 1258 – 1308 ) thôi, ta thấy vừa đánh xong giặc Nguyên-Mông ít lâu, ông đã cởi áo hoàng bào đi tu, làm vị tổ tiên phong của Giáo hội Trúc Lâm Yên Tử. Như ng ông vẫn chăm sóc tu dưỡng nhân cách bậc “ nhân nhân quân tử ” theo những tiêu chuẩn của đạo Nho cho ông vua con kế vị và cho hàng ng ̣ ũ bề tôi r ường cột của triều đình. Mặt khác, ông cũng lo tổ chức triển khai cho nhiều đại thần công khanh thụ giới ưu bà tắc, tức là không xuất gia nhưng vẫn làm Phật tử tại gia .
Đặc biệt, chủ tr ương dung hợp Nho, Phật, Đạo của những vua Trần thời này lại không hề đi kèm với những giải pháp cứng rắn, mệnh lệnh, mà đ ược thực thi khá uyển chuyển, lấy việc thuyết phục và tự nguyện làm phư ơng châm số 1. Khi vua Trần Anh Tông ( 1293 – 1320 ) viết bài thơ Chiêu ẩn rủ Nguyễn Trung Ngạn đi tu, ông không theo, nhà vua cũng không ép. Thấy nhà Nho Trư ơng Hán Siêu là ng ười nhiệt huyết bài Phật, vua Trần Minh Tông ( 1314 – 1357 ) liền cử ông đến làm Giám tự chùa Quỳnh Lâm ( khoảng chừng sau 1342 ). Và có lẽ rằng những ảnh hưởng tác động thâm thúy của sinh hoạt Phật giáo tại chùa này đã làm cho tư t ưởng Trư ơng Hán Siêu vào cuối đời đổi khác hẳn :
Đời lênh đênh trước khác nay ,
Thân nhàn mới biết trước ngày lầm to .
( Dục Thúy sơn – Trần Văn Giáp dịch )
Và Trần Thì Kiến, một vị đại thần khác, cũng đã nói lên đư ợc cái ý nghĩa sâu xa của việc dung hợp Phật-Nho bằng những câu thơ thâm thúy :
Rừng suối phải đâu là đại ẩn ,
Chùa nhà ấy mới thực chân tu …
( Tặng An Lãng tự Phổ Minh Thiền sư – Nguyễn Đổng Chi dịch )
Chính là từ nhiều dạng thức hoạt động giải trí nhiều mẫu mã và mềm dẻo như trên, nền chính trị của những vư ơng triều thuở bấy giờ đã có tính năng cố kết lòng dân, giải tỏa dần mọi ức chế, không thay đổi tâm ý xã hội, và đư a ba mạng lưới hệ thống giáo lý, tư tư ởng vốn rất xa cách là Phật, Đạo và Nho xích lại gần nhau ; mặt khác, quan trọng hơn, nó tạo điều kiện kèm theo cho sự Open một đội ng ̣ ũ tri thức cấp tiến, những tinh hoa ( élites ) chắt lọc từ trong hàng triệu con người mới có, tinh thông về nhiều mặt, sắc bén về trí tuệ, phân phối được mọi nhu yếu phong phú của đời sống chính trị, xã hội và cả nhu yếu vi diệu của tâm linh, hoàn toàn có thể gọi là một lực lượng xã hội khuynh hướng ( groupe social orienté ) – một động lực thiết yếu làm mũi tên chỉ đường cho quốc gia mà bất kể quá trình tăng trưởng nào của lịch sử cũng đương nhiên phải có ( tuy nhiên tiếc thay quá trình lịch sử đương đại lại chưa quy tụ được những điều kiện kèm theo cần và đủ để lực lượng này Open, cố kết và ảnh hưởng tác động như một xung lực ). Đại Việt sử ký toàn thư đã phải nói là thời bấy giờ “ nhân tài đầy dẫy ”, và nhà sử học Lê Quý Đôn cũng đánh giá và nhận định : “ Bởi vì nhà Trần đãi ngộ sĩ phu thoáng rộng mà không gò bó, hòa nhã mà có lễ độ, cho nên vì thế nhân vật trong một thời có chí khí tự lập, hào hiệp, cao siêu, vững vàng vượt ra ngoài thói thư ờng, làm rạng rỡ sử sách ” ( Kiến văn tiểu lục ). Lê Quý Đôn tuy tưởng tượng họ như những gư ơng mặt sĩ phu tiêu biểu vượt trội, nhưng muốn hiểu đ ược sức mạnh niềm tin của những con người ấy thì phải nhìn sâu hơn vào những tác nhân nhiều mặt phối hợp ở bên trong – một tổng lực thâm hậu – mà phải trải qua một quy trình dài thật sự được giải phóng và tự do về tư tưởng mới hoàn toàn có thể hun đúc nên được .

Như vậy, không thể không thừa nhận sự cởi bỏ một cách có ý thức (dù rằng không thể nào triệt để) những ràng buộc khắt khe về một hệ tư tưởng cực quyền nào đấy, về một thứ chính trị độc chuyên nào đấy, về một thứ tôn giáo toàn trị nào đấy, nhằm đi đến một sự hỗn dung, điều hòa, đa nguyên về ý thức hệ, là một thực tế có ý nghĩa tích cực đáng coi là kỳ lạ ở các xã hội quân chủ dưới thời Lý-Trần, đã giúp cho sự hội nhập văn hóa thời này diễn ra thuận lợi, dễ dàng

Tiểu kết

Văn hóa Lý – Trần là quá trình tăng trưởng thịnh đạt của văn hóa truyền thống Đại Việt. Văn hóa Lý – Trần đã dữ thế chủ động Phục hồi lại những yếu tố văn hóa truyền thống Việt cổ đồng thời cải biến tích hợp những yếu tố văn hóa truyền thống ngoại sinh, tạo nên một phong thái riêng cho mình. Văn hóa Đại Việt thời Lý-Trần, do đó, đã mang tính dân tộc bản địa thâm thúy .

Cũng dựa trên sự cân bằng văn hoá, văn hóa Lý – Trần là sự hỗn dung của dòng văn hóa dân gian với dòng văn hóa cung đình, giữa những yếu tố bình dân với những yếu tố bác học, giữa Phật – Đạo và Nho. Gam màu nổi bật của văn hóa thời kỳ này là sự ưu trội của dòng văn hóa dân gian, đan xen vào sinh hoạt văn hóa cung đình, tuy xu thế phát triển của nó là ngả dần sang văn hóa Đông Á Nho giáo. Văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần đã mang đậm tính dân gian.

Xem thêm: Lịch sử đồng tiền Việt Nam

Đậm đà sắc tố Phật – Đạo và dân gian, tác động ảnh hưởng của Nho giáo còn ở mức nhã nhặn, văn hóa truyền thống Lý – Trần không bị ràng buộc nhiều bởi những giáo điều, tín điều. Khái niệm “ lễ ” trong giáo ở thời Lý – Trần còn rất nhạt, thay vào đấy là tính cởi mở, nhân bản, thân thiện con người với một “ mép lề phóng khoáng ”. Văn hóa Đại Việt thời kỳ này do vậy, hàm chứa nhiều niềm tin khai phóng .
Văn hóa Đại Việt thời Lý – Trần chính là một sức mạnh niềm tin, vừa là một xung lực vừa là một kháng thể trong công cuộc thiết kế xây dựng và bảo vệ quốc gia. Đồng thời nó cũng là một năng lực cố kết hội đồng người Việt, trên cơ sở tìm về một cội nguồn lịch sử và văn hóa truyền thống chung, làm chín muồi ý thức vương quốc và niềm tin dân tộc bản địa Việt .

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Người Lao Động