Dân ca dân nhạc VN – Dân ca Mường

Người Mường (chữ Nôm: 𤞽 hoặc 𡙧), có tên tự gọi là: Mol, các tên gọi khác: Mual, Moi, Au tá, Ao tá, nhóm địa phương: Ao Tá (Âu Tá), Moi Bi, là một dân tộc sống ở khu vực miền núi phía Bắc Việt Nam, tập trung đông nhất ở tỉnh Hòa Bình và các huyện miền núi tỉnh Thanh Hóa.

Họ rất gần với người Kinh, 1 số ít nhà dân tộc học đưa ra giả thuyết người Mường về mặt sắc tộc chính là người Kinh nhưng vì cư trú ở miền núi nên họ ít bị Hán hóa. Dân số tại Nước Ta theo tác dụng Điều tra dân số năm 2009 là 1.268.963 người. Tiếng Mường thuộc nhóm ngôn từ Việt – Mường, ngữ hệ Nam Á .
Không phải ngay từ buổi đầu lịch sử vẻ vang, dân tộc Mường đã có tộc danh như thời nay. Và đương nhiên trước đây, người Mường cũng không dùng danh từ này làm tên gọi cho dân tộc mình. Theo Trần Từ ( tức Nguyễn Đức Từ Chi ), Mường là từ dùng để chỉ một vùng cư trú của người Mường gồm có nhiều làng. Mỗi vùng được đặt dưới sự quản lý của một nhà Lang. Qua sự tiếp xúc giao lưu giữa người Mường và người Kinh, người Kinh đã sử dụng từ Mường để gọi dân tộc này .

Từ “Mường” trong “người Mường“, cả hai chữ “Mường” 𤞽 và 𡙧 đều là chữ hình thanh, có chung thanh phù (bộ phận biểu thị âm đọc của chữ) là chữ “Mang” 芒. Chữ “Mường” 𤞽 có ý phù (bộ phận biểu thị ý nghĩa của chữ) là chữ “Khuyển” 犬 có nghĩa là “Ông Trời”. Chữ “Mường” 𡙧 có thanh phù là chữ “Di” 夷 có nghĩa là “Con người”.

Cho đến tận giờ đây, Người Mường vẫn từ gọi mình là Mol, Moăn như ở Hoà Bình, Mon, Mwanl như ở Thanh Hoá. Còn ở Phú Thọ, đặc biệt quan trọng là ở Thanh Sơn, nơi người Mường tập trung chuyên sâu phần đông nhất, cũng như người Mường ở huyện Yên Lập và 1 số ít xã thuộc huyện Thanh Thuỷ, người Mường tự gọi mình là Mol, Monl .
Mặc dù những từ này có biến âm hơi khác ở mỗi vùng, mỗi địa phương nhưng đều ý niệm giống nhau về mặt nghĩa. Tất cả những từ mà người Mường dùng để chỉ dân tộc mình có nghĩa là Người. Vì lẽ đó mà người Mường thường tự xưng mình là con Mol hoặc là con Monl : con Người. Còn từ Mường vốn là từ Mương người Mường dùng để chỉ nơi cư trú chứ không tương quan gì đến tộc danh ngày này của mình .
Mặc dù vậy cùng sự dịch chuyển của lịch sử vẻ vang cũng như quy trình giao lưu kinh tế tài chính, văn hoá với những dân tộc đồng đội khác cho đến nay “ Mường ” đã được người Mường đồng ý và coi đó là tộc danh của mình, và hiển nhiên, họ tự nhận mình là người Mường như thời nay. Do đó, Mường đã trở thành tên gọi chính thức và duy nhất của tộc người này để phân biệt với những dân tộc khác. Tộc danh Mường đã được những tổ chức triển khai, thể chế, những nhà nghiên cứu dùng khi khám phá, điều tra và nghiên cứu gọi dân tộc này : Người Mường .
Người Mường sống tập trung chuyên sâu ở những thung lũng hai bờ sông Đà ( Phú Thọ, Sơn La, Ba Vì, Hòa Bình ) và khu vực trung lưu của sông Mã, sông Bưởi ( những huyện Thạch Thành, Bá Thước, Cẩm Thủy, Ngọc Lặc của tỉnh Thanh Hóa ). Người Mường ở Thanh Hoá gồm hai bộ phận : Mường Trong ( Mường gốc ) và Mường Ngoài ( người Mường di cư từ Hoà Bình vào ). Sang đến tỉnh Nghệ An phần nhiều không có người Mường sinh sống ( năm 1999 chỉ có 523 người Mường trong toàn tỉnh ). Ngoài ra ở Tây Nguyên và Đông Nam Bộ cũng có gần 27.000 người mới di cư vào trong những năm gần đây .
Người Mường có cùng nguồn gốc với người Việt cư trú truyền kiếp ở vùng Hoà Bình, Thanh Hoá, Phú Thọ … Cũng như những dân tộc khác, để lý giải về nguồn gốc của dân tộc mình, dân gian Mường ở Hòa Bình còn lưu giữ và truyền kể những lịch sử một thời về sự Open dân tộc mình dưới dạng những áng Mo ( những truyền thuyết thần thoại đó được lưu truyền hầu hết dưới dạng những bản mo hát với phiên bản dài ngắn khác nhau ) .
Thuở xưa, khi con người còn chưa Open, trời làm hạn hán, khô khan, cây cối khô mà chết, rồi trời lại mưa. Một trận mưa to chưa từng thấy. Nước chảy thành suối thành sông. Đất lở bồi thành đồng bằng. Đá lăn chất đầy thành gò thành đống, thành đồi thành núi. Từ dưới đất mọc lên một cây si. Cây si lớn như thổi trở thành một cây cổ thụ, cành lá bịt kín cả khung trời. Cây si bị sâu đục ăn làm cho gãy cành rụng lá. Từ gốc cây si đẻ ra một đôi chim. Chim Ây là đực, Cái ứa là cái. Đôi chim rủ nhau bay lên cành cây si làm tổ. Cành si gãy. Chim bay lên cây đa làm tổ. Cây đa đổ. Chim Ây và Cái Ứa lại rủ nhau bay lên núi đá lấy cỏ làm thành tổ Hang Hao. Cái Ứa đẻ ra trăm ngàn quả trứng. Trứng chim nở ra thành muôn loài muôn vật. Còn lại một trăm cái trứng thì nở ra con người. Đó là người Mường và người Kinh
Người Mường Thanh Sơn còn cho rằng Đức Thánh Tản Viên Sơn ( còn gọi là Sơn tinh ) – Con rể vua Hùng thứ 18 – là người Mường Thanh Sơn. Truyền kể rằng, ở vùng mường Xuân đài, Khả Cửu thời xưa có một cô gái con nhà Lang tên là Đinh Thị Đen ( người Mường Thanh Sơn gọi là Đinh Thị Điên ). Cô là người rủi ro xấu xấu xí nhất trong mái ấm gia đình dòng họ nên bị cha mẹ, anh chị em hắt hủi. Một lần vào rừng lấy củi, cô gái tủi thân ngồi khóc trên một tảng đá và ngủ thiếp đi. Từ đó cô có thai và đã bị nhà Lang hắt hủi đuổi đi. Cô đã long dong lần đi đến vùng mường Tất Thắng. Dân ở đó thấy cô đói khát đã cho cô siêu thị nhà hàng. Từ Tất Thắng, cô lại đi tiếp đến động Lăng Xương ( thuộc xã Trung Nghĩa huyện Thanh Thuỷ thời nay ) thì đẻ ra thần Tản Viên. Dân bản ở đây thương tình đã đóng cho cô một bè nứa và đưa hai mẹ con cô vượt sông Đà sang vùng Ba Vì ( thuộc Thành Phố Hà Nội thời nay ). Mẹ con bà Đinh Thị Đen được bà Ma Thị là chúa những động mường nuôi nấng nhận làm con nuôi. Khi Tản Viên lớn lên, thần được bà Ma Thị truyền cho quyền quản lý và bảo vệ những xứ mường. Thần đã lấy con gái vua Hùng thứ 18 tên là Ngọc Hoa làm vợ .

Người Mường ở những xã Lai Đồng, Đồng Sơn, Thạch Kiệt còn lưu truyền truyền thuyết thần thoại “ Đẻ giang ” như sau : ở đất mường Tồng ( tên gọi cũ của Lai Động ) có một cái hang gọi là hang Cơng Tiếng. Ở đó có con chim ưng đẻ ra một quả trứng. Quả trứng nở ra một con vứa ( con ngài tằm ). Con Vứa bay hết Mường này sang Mường nọ rồi đậu vào cây đa, cây sấu rồi bay tiếp lên núi đá trắng. Cũng từ đó bản Mường trở nên đông vui sầm uất. Người Mường biết làm nhà để ở và đẻ con cháu, ra cha mẹ con giang. Bố mẹ con giang ra trước rồi tiếp theo đẻ ra được Buồng Nang Ráu, là cháu nàng Thăn, con của nàng Ún Mái. Nàng ún Mái lại đẻ ra dân ra bản, đẻ ra vợ chồng. Từ đó, Người Mường có quê quán, có nhà có cửa, có cơm ăn, rượu uống và vàng bạc. Họ mang giang đi hát khắp nơi. Từ đó những bản mo giang được truyền bá thoáng rộng như sang mường Pi, mường Thàng ( Hoà Bình ) để những vùng mường này tăng trưởng. Nhờ đó con giang được truyền và ăn sâu vào đời sống ý thức của người Mường .
Trên đây chỉ là một vài truyền thuyết thần thoại tiêu biểu vượt trội của người Mường Thanh Sơn lý giải về nguồn gốc dân tộc của mình. Mặc dù truyền thuyết thần thoại mang tính hoang đường và nhiều lúc tản mạn nhưng lại là tư liệu quý. Người Mường ý niệm mình và người Kinh vốn cùng một cha mẹ sinh ra, cùng máu mủ dòng giống. Chính vì lẽ đó mà cho đến tận ngày này, người Mường vẫn còn lưu truyền câu ca : “ Ta với mình tuy hai mà một. Mình với ta tuy một thành hai ”
Người Mường sống định canh định cư ở miền núi, nơi có nhiều đất sản xuất, gần đường giao thông vận tải, thuận tiện cho việc làm ăn. Người Mường làm ruộng từ truyền kiếp. Lúa nước là cây lương thực hầu hết. Trước đây, người Mường trồng lúa nếp nhiều hơn lúa tẻ và gạo nếp là lương thực ăn hàng ngày. Nguồn kinh tế tài chính phụ đáng kể của mái ấm gia đình người Mường là khai thác lâm thổ sản như nấm hương, mộc nhĩ, sa nhân, cánh kiến, quế, mật ong, gỗ, tre, nứa, mây, tuy nhiên … Nghề bằng tay thủ công tiêu biểu vượt trội của người Mường là dệt vải, đan lát, ươm tơ. Nhiều phụ nữ Mường dệt thủ công bằng tay với kỹ thuật khá tinh xảo .
Người Mường sống tập trung chuyên sâu thành làng xóm ở chân núi, bên sườn đồi, nơi đất thoải gần sông suối … ở tỉnh Hoà Bình, Thanh Hoá, Phú Thọ. Mỗi làng có khoảng chừng vài chục nóc nhà, khuôn viên của mỗi mái ấm gia đình thường điển hình nổi bật lên những hàng cau, cây mít. Ðại bộ phận ở nhà sàn, kiểu nhà bốn mái. Phần trên sàn người ở, dưới gầm đặt chuồng gia súc, gia cầm, để cối giã gạo, những công cụ sản xuất khác .

Làm nhà mới, khi dựng cột nhà bếp, người Mường có tục làm lễ nhóm lửa. Gia chủ lấy bẹ chuối cắt hình 3 con cá to kẹp vào thanh nứa buộc lên cột nhà bếp, ở cột cái của nhà bếp còn đặt một quả bí xanh. Trước lúc đun nấu ở nhà mới, gia chủ làm lễ nhóm lửa xin thần nhà bếp cho đặt 3 hòn đầu rau và hòn đá cái. Ðêm đó gia chủ mời mọi người uống rượu cần dưới ánh sáng của ngọn lửa không tắt .
Xưa kia, hình thái tổ chức triển khai xã hội đặc trưng của người Mường là chính sách lang đạo, những dòng họ lang đạo ( Đinh, Quách, Bạch, Hà ) chia nhau quản lý những vùng. Đứng đầu mỗi mường có những lang cun, dưới lang cun có những lang xóm hoặc đạo xóm, quản lý một xóm .
Người mường theo Phật Giáo, Thiên Chúa Giáo, nhưng có sự độc lạ ở người theo đạo Phật là mọi nghi lễ đều phải có chủ lễ là thầy mo chủ trì .
Trai gái tự do yêu đương khám phá, vừa lòng nhau thì báo để mái ấm gia đình chuẩn bị sẵn sàng lễ cưới. Tục cưới xin của người Mường gần giống như người Kinh ( chạm ngõ, đám cưới, xin cưới và đón dâu ). Khi trong nhà có người sinh nở, người Mường rào cầu thang chính bằng phên nứa. Khi trẻ nhỏ lớn khoảng chừng một tuổi mới đặt tên .
Lịch Cổ truyền người Mường gọi là “ Sách Đoi ” làm bằng 12 thẻ tre tương ứng với 12 tháng. Trên mỗi thẻ có khắc ký hiệu khác nhau để biết thống kê giám sát, xem ngày, giờ tốt xấu cho khởi sự việc làm .
Người Mường ở Mường Bi có cách tính lịch khác với người Mường ở những nơi khác gọi là cách tính ngày lùi, tháng tới. Tháng giêng lịch Mường Bi ứng với tháng 10 của lịch Mường những nơi khác và tháng 10 âm lịch .
Người Mường có nhiều ngày hội quanh năm : Sắc bùa, hội xuống đồng ( Khung mùa ), hội cầu mưa ( tháng 4 ), lễ rửa lá lúa ( tháng 7, 8 âm lịch ), lễ cơm mới …
Người Mường có đặc trưng riêng về tạo hình và phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ trên phục trang. Thầy mo khi hành lễ mặc y phục riêng. Ðó là chiếc áo dài 5 thân cài khuy bên nách phải, nhuộm màu xanh hoặc đen, thắt dây sống lưng trắng, đội mũ vải nhọn đầu. Thầy mỡi khi cúng chữa bệnh thường đội mũ chầu .
Nam mặc áo cánh xẻ ngực, cổ tròn, cúc sừng vai, hai túi dưới hoặc thêm túi trên ngực trái. Đây là loại áo cánh ngắn phủ kín mông. Đầu cắt tóc ngắn hoặc quấn khăn trắng. Quần lá tọa ống rộng dùng khăn thắt giữa bụng còn gọi là khăn quần. Xưa có tục để tóc dài búi tóc. Trong tiệc tùng dùng áo lụa tím hoặc tơ vàng, khăn màu tím than, ngoài khoác đôi áo chúng đen dài tới gối, cài nút nách và sườn phải .
Bộ y phục nữ phong phú hơn phái mạnh và còn giữ được nét độc lạ. Khăn đội đầu là một mảnh vải trắng hình chữ nhật không thêu thùa, yếm, áo cánh ( phổ cập là màu trắng ) thân rất ngắn thường xẻ ở ngực và váy dài đến mắt cá chân gồm hai phần chính là thân váy và cạp váy. Cạp váy nổi tiếng bởi những hoa văn được dệt kỳ công. Trang sức gồm vòng tay, chuỗi hạt và bộ xà tích 2 hoặc 4 giây bạc có treo hộp quả đào và móng vuốt hổ, gấu bịt bạc .
Áo mặc thường ngày có tên là áo pắn ( áo ngắn ). Đây là loại áo cánh ngắn, xẻ ngực, thân ngắn hơn so với áo cánh người Kinh, ống tay dài, áo màu nâu hoặc trắng ( về sau có thêm những màu khác không phải loại vải truyền thống ). Bên trong là loại áo báng, cùng với đầu váy nổi lên giữa hai vạt áo ngắn. Đầu thường đội khăn trắng, xanh với phong thái không cầu kỳ như 1 số ít tộc người khác .
Trong những dịp lễ, Tết, họ mang chiếc áo dài xẻ ngực thường không cài khoác ngoài bộ phục trang thường nhật vừa mang tính sang trọng và quý phái vừa phô được hoa văn cạp váy kín kẽ bên trong. Nhóm mặc áo cánh ngắn xẻ ngực thường mang theo chiếc yếm bên trong. Về cơ bản giống yếm của phụ nữ Kinh nhưng ngắn hơn .
Kho tàng văn nghệ dân gian của người Mường khá đa dạng chủng loại, có những thể loại thơ dài, bài mo, truyện cổ, dân ca, ví đúm, tục ngữ. Người Mường còn có hát ru em, đồng dao, hát đập hoa, hát đố, hát trẻ con chơi … Người Mường ở Vĩnh Phúc và Phú Thọ còn dùng ống nứa gõ vào những tấm gỗ trên sàn nhà, tạo thành những âm thanh để chiêm ngưỡng và thưởng thức gọi là “ đâm đuống ” .
Hát Xéc Bùa ( có nơi gọi Xắc Bùa hay Khoá Rác ) được nhiều người ưa thích. Thường ( có nơi gọi Ràng Thường hoặc Xường ) là loại dân ca ca tụng lao động, và những nét đẹp phong tục dân tộc. Bọ Mẹng là hình thức hát giao du tâm sự tình yêu. Ví đúm cũng là loại dân ca thông dụng. Ðặc biệt, ở người Mường phải kể đến lễ ca. Ðó là những áng mo, bài khấn do thầy mo đọc và hát trong đám tang .
Mộc mạc và đơn giản và giản dị nhưng nền văn hóa truyền thống rực rỡ của người Mường cùng trường ca “ Đẻ đất đẻ nước ” đã được truyền lại qua bao thế hệ. Dân tộc Mường sống hài hoà với vạn vật thiên nhiên và bảo lưu khá toàn vẹn những nét văn hoá đặc trưng của người Mường như việc duy trì ở nhà sàn và những nét hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống dân gian .
Cồng chiêng là nhạc cụ rực rỡ của người Mường, ngoài những còn có Nhị, Sáo, Trống, Khèn lù, Cò Ke. Cò Ke là một nhạc cụ họ dây có cung kéo đặc trưng của dân tộc Mường. Cò Ke có cần đàn làm bằng một đoạn tay tre uốn thẳng, cắm xuyên qua một đoạn tre rỗng suốt hai đầu. Đầu trên của cần đàn có lỗ để cắm trục chỉnh dây. Phía trước của đoạn ống được bịt bằng một mảnh mo măng tre hoặc một tấm da ếch, da trăn hay da rắn, giúp ống trở thành bộ phận tăng âm .
Cò Ke có hai dây đàn bằng xơ dứa hoặc tơ tằm se, vuốt lá khoai. Người ta chỉnh hai dây cách nhau một quãng bốn hoặc năm. Cung kéo là một miếng cật nứa được kéo cong lại bằng một túm xơ dừa hay lông đuôi ngựa. Cung kéo này nằm rời khỏi dây đàn, không bôi nhựa thông nhằm mục đích tăng thêm độ ma xát. Trước khi chơi nhạc cụ này, người ta nhúng túm xơ dừa hoặc lông đuôi ngựa vào nước. Trong lúc diễn, nếu thấy túm xơ dừa hay lông đuôi ngựa bị khô, họ nhổ nước bọt vào để làm ướt trở lại. Âm thanh của Cò Ke không chuẩn vì dây mắc khá cao so với cần đàn, ngoài những nó không có bộ phận chỉnh độ cao dây buông như ở đàn Nhị của người Kinh .
Dưới đây mình có những bài :

– Say đắm điệu “Xường” dân tộc Mường
– Cồng chiêng trong đời sống văn hóa của người Mường, Hòa Bình
– Một số tín ngưỡng đặc trưng của người Mường
– Lễ hội Mở Cửa Rừng của người Mường Yên Lập, Phú Thọ
– Lễ hội Cầu phúc Đình Cổi dân tộc Mường, Hòa Bình
– Độc đáo Hội Đu Xuân của người Mường, Yên Bái
– Ngủ thăm – phong tục độc đáo của người Mường, Hòa Bình
– Trang phục dân tộc Mường
– Chiếc Khăn Duyên – biểu tượng cho lòng chung thủy của phụ nữ Mường

Cùng với 11 clips tổng thể và toàn diện văn hóa truyền thống dân tộc Mường để những bạn tiện việc tìm hiểu thêm và chiêm ngưỡng và thưởng thức .
Mời những bạn .
Túy Phượng
( Theo Wikipedia )
Say đắm điệu “ Xường ” dân tộc Mường
( TH-TQ-DTV )
Ngoài những bài ca nghi lễ như mo, cầu vía, cầu yên, hát rang, bộ mẹng, hát ru … vượt lên trên những loại dân ca trữ tình và những loại dân ca khác, trở thành một loại dân ca tiêu biểu vượt trội của người Mường ( Thanh Hóa ) phải kể đến “ Xường ” .

Loại dân ca dùng để giao duyên

“ Xường ” – là một loại dân ca không hề thiếu được trong đời sống của người Mường. Nó thường sử dụng trong hát giao duyên trai gái, thể hiện những tâm tình nỗi lòng trong đời sống tình cảm. Nguồn gốc của “ Xường ” được những già làng truyền lại rằng :
“ Xưa có mụ Dạ Dần ( nữ thần phát minh sáng tạo ) gánh xường đi qua miền đất xứ Thanh. Không ai biết mụ sẽ trao xường ở đâu và cho ai. Bỗng nhiên gánh xường đứt quai, một sọt rơi xuống mường Ai, còn đầu kia rơi xuống mường Ống, gánh xường còn rơi vãi khắp nơi, dân mường Ống, mường Ai bèn rủ nhau ra nhặt. Vì vậy mà xường mường Ống và mường Ai được cho đó là xường gốc. ”
Với sự kiện mang đậm tính lịch sử một thời này đến nay dân gian vẫn hằng nhắc nhớ : “ đứt gánh mường Ai, đứt quai mường Ống ”, địa điểm đứt này thuộc đồi Lai Ly, Lai Láng, mường Ai nay thuộc xã Văn Nho, Kỳ Tân ; mường Ống thuộc những xã Điền Trung, Điền Quang huyện Bá Thước, nơi có dãy Pù Luông quanh năm mây phủ và dòng Mã giang hùng vĩ, cuồn cuộn đổ về xuôi. Bởi vậy, người Mường Thanh Hoá từ bao đời nay rất trân trọng và tự hào với di sản văn hoá – xường của những thế hệ cha ông truyền lại : Đất thì xường, mường thì rang / Kẻ Chợ, Mường Ngoài còn đang có tiếng, cả một vùng Mường quê Thanh nơi đâu cũng cất cao khúc hát tâm tình .
“ Xường ” của người Mường khi hát giao duyên đa phần là về đêm. Môi trường và khoảng trống diễn ra trên ngôi nhà sàn. Nam ở gian ngoài, nữ ở buồng trong, có nhà bếp lửa hồng và ngọn đèn dầu. Người ta còn gọi đó là áng Xường. Đến với áng Xường còn có nhiều trai gái người đứng tuổi ngồi nghe chiêm ngưỡng và thưởng thức. Ở đó đôi trai gái lấy lời hay ý đẹp, giọng tốt để trao đổi tình cảm. Có nhiều “ bạn đôi Xường ” hát với nhau cả đêm còn chưa thấy mặt. Đó là những trường hợp trai, gái mường xa đến chơi, giữa chủ và khách cùng hát với nhau. Trong hát đối của những đôi nam nữ, tùy thuộc vào kĩ năng của chàng trai, cô gái mà lời hát là những câu hỏi ý tứ sẽ bộc lộ được thái độ vui tươi, giận hờn, trách móc hay nũng nịu, đằm thắm. Chính vì thế, những chàng trai thường trổ hết kĩ năng của mình khi học hát xường .
Nhìn chung ở cái thời xưa ấy, con trai, con gái lớn lên cùng với việc làm đồng áng, nương rẫy, cày cấy, chăn tằm, con trai phải lo học thổi sáo, đàn môi, học Xường, con gái lo thêu dệt và học Xường. Không hát Xường được, không dám đi chơi xa và cũng không có bạn hữu. Hát Xường trở thành một hoạt động và sinh hoạt, một nhu yếu và một đam mê tất yếu của người Mường, nhất là ở lớp trẻ .
Trong những loại dân ca Mường, hát “ Xường ” không dễ, nhất là loại Xường gốc “ Xường cân ” ( trừ loại Xường tự do ). Bởi vì loại Xường gốc, Xường cân bản thân nó đã có cấu tứ riêng không liên quan gì đến nhau ngặt nghèo. Nó yên cầu người hát phải tuân theo những bước, những cung và những bậc nhất định. Trong những bậc của Xường lại có “ dắt hoa ” ( cái Wa ), “ theo tiếng chim ” ( pẳt siềng chim ) đôi lúc trong một bậc lại có “ rẽ ngang, dán cách ” ( T, reẻ Zán ) hoặc giam bậc, chài ra ( xán xa ) nghĩa là một bên muốn nhanh lên bậc trên, nhưng một bên lại muốn giữ lại, ghìm lại, yên cầu “ đôi bạn Xường ” phải gỡ, gỡ ra được mới là tay cao Xường. Tương tự như vậy ở cung đầu, mặc dầu bên khách đã hoàn toàn có thể bằng lòng cùng nhau hát Xường đêm nay “ cho vui áng ” hát “ cùng nhau cho rạng đêm ”. Nhưng khi vào cuộc là “ đối tác chiến lược ” ( nhất là bên nữ ) không phải đã dễ hát ngay. Muốn bên nữ ( khách ) hát thì bên nam phải có Xường chào, hỏi, mời hát. Mời chưa hát thì nài, nài không được thì dỗ, dỗ không được thì khích :

Em có cồng vui sao em không gióng
Em không gióng nhiều cũng nên gióng ít
Dẫu em tiếc, em kẹt cũng gióng vài dùi
Thử xem âm thanh còn vui hay đã mất tiếng!?

Kết thúc cuộc Xường hoàn toàn có thể là một đêm hoàn toàn có thể là ba đêm. Buổi kết thúc có khi họ đã mê nhau thì họ hát Xường thề, nhưng thông dụng là Xường tiễn biệt với lời thương nhớ quyến luyến, nhắn gửi .
“ Xường ” của người Mường, nhất là Xường bậc có vị trí lớn trong văn hóa truyền thống dân gian Mường. Nó làm cho tiếng Mường trở nên trong sáng, làm cho tâm hồn Mường trở nên phong phú và đa dạng và nâng cao giá trị nhân văn trong văn học dân gian Mường. Nó có giá trị góp phần vào nền văn học dân gian của những dân tộc Nước Ta .

“Xường” Thanh Hóa có thể phân làm các loại sau:

Xường tự do và Xường cân, còn gọi là Xường bậc. Xường tự do thường là bộc lộ sự cảm hứng tản mạn về nhiều mặt của cuộc sống, thân phận con người. Xường tự do là hình thức “ độc ” diễn phản ánh mọi sắc thái tình cảm của dân cư Mường trong đời sống, người hát tự do sáng tác hoặc hát theo lời ca có sẵn được trao truyền trong hội đồng
Xường bậc là hình thức hát đối đáp giữa nam và nữ, có thể thức, cung cách riêng, người hát có tài ứng đáp và giọng hát truyền cảm, có sức lan toả và lay động tâm hồn. Xường là làn điệu hát dân gian, được dùng để ca tụng, phản ánh tâm tư nguyện vọng, nguyện vọng của nhân dân, để trai gái tỏ tình, làm quen với nhiều hình thức phong phú. Xường có nhiều loại :

– Xường chúc
– Xường kể
– Xường Đang
– Xường trai gái – giao duyên.

Xường bậc có quy mô lớn, dài hơi hơn, có quy củ, căn cốt hơn. Ở đó có những bước, những cung bậc. Có thể thấy ở loại Xường này có hai cung rõ ràng. Cung đầu hoàn toàn có thể gọi đó là cung mở màn để đi vào Xường bậc. Người Mường gọi đó là cung “ lượn áng ”. Cung này thường thấy có những bước :

– Xường chào hỏi
– Xường mời, nài
– Bước chân ra đi
– Ngoái trông
– Khen đất khen mường
– Khen giàu có
– Đánh thức Xường
– Sự tích Xường
– Trồng bông trồng hoa
– Trồng Kè
– Mở đường

Như vậy ở cung đầu này cũng đã tối thiểu có 11 bước, từ Chào hỏi cho đến Mở đường. Mở đường ( Phảt Khà ) được hình tượng như thể mở đường cho đường vào đêm hát, đường tình, đường nghĩa. Khi đã phát được đường, bắc được cầu : “ Nên lối em đi nên đường anh lại ” thì Xường chuyển sang cung thứ hai là “ lên bậc ” .
Xường có cung có bậc thì đã rõ, nhưng có bao nhiêu bậc ? Dân gian bảo rằng có 12 ? Cũng cần làm quen trong FolKlore số lượng ít khi là số lượng số học, phần đông đều là số lượng ước lệ. Đừng vội tin rằng số lượng 3, số 9, số 12, 18 và 36 là số lượng đúng mực. “ Mười hai bà mụ ”, “ mười hai bến nước ”, “ ba mươi sáu chước ” … đó chẳng qua là để nói số nhiều mà thôi. Cho nên nói Xường có 12 bậc cũng theo phong thái đó. Nhưng nhiều bậc trong đó thì đã rõ. Tên của những bậc đều là tiếng Mường cổ mang tính tượng hình theo một chiều cao dần tương thích với cung bậc tình yêu hoặc gợi lên một cái gì đơn cử. Bậc 1 có tên “ góp nhặt ” ( cu nhu cỏp nhỏp ), ở đây là sự tìm tòi, gom góp, nhặt nhạnh những ý hay lời đẹp để hát Xường với nhau .
Các bậc có tên tiếng Mường mang tính gợi hình : Lêu lao lên lồm, poong soong poót soót, Zờm Zờm, Zằng Zắng … Cách hát, còn hoàn toàn có thể gọi là trình diễn ở mỗi bậc đều có gài hoa ( cái Wa ) theo tiếng chim ( pẳt siềng chim ) khác nhau. Đôi trai gái hát với nhau đều phải theo “ căn cốt ” của Xường có đối có đáp nhưng lại phải có vận dụng, phát minh sáng tạo “ theo nó mà vượt lên nó ”. Đó mới là người giỏi Xường. Cung bậc, căn cốt không làm hạn chế sự phát minh sáng tạo của người hát Xường .
Xường chúc thường được sử dụng trong những ngày vui như vào dịp năm mới, cầu chúc cho : Dưới sân lắm trâu nhiều bò / Trên nhà nhiều lúa chăm, lúa nếp … Có nhiều con trai / Có nhiều con gái / Con trai đan lưới gian ngoài / Con gái dệt vải gian trong … đời sống sung túc, an lành, mạnh khỏe, chúc về nhà mới, chúc mừng đám cưới, đứa trẻ chào đời …
Xường kể ( mo ) thường hát khi có chuyện buồn trong tang ma. Xường kể về sự sinh ra của ngoài hành tinh, con người, muôn vật, lời dặn của người mất so với mái ấm gia đình, làng nước, niềm thương xót, nhớ nhung không quên so với người đã khuất khi từ biệt cõi đời …
Trong số những loại Xường thì Xường trai gái là hình thức nhiều mẫu mã và có nhiều bài hát nhất. Xường trai gái là những bài ca trao duyên, trao tình giữa một bên là trai thanh và một bên là gái lịch, trải qua lời hát để bén duyên nhau mà nên chồng vợ. Xường trai gái là lời hát cất lên từ trái tim rạo rực yêu dấu, không phân biệt vị thế cao thấp trong xã hội hay hát Xường vì vật chất .
Xường giao duyên hầu hết là hát về đêm : Đêm nay anh lắng em Xường / Nghe chưa liền anh đường cố chấp / Em Xường chưa liền khúc anh chớ có cười / Hát “ cho vui áng ” hát “ cho rạng đêm ”. Môi trường và khoảng trống diễn ra trên ngôi nhà sàn, còn gọi đó là Áng Xường. Trong những cuộc hát Xường thường có không thiếu trà nước, trầu, thuốc lào … mọi người dùng chung và đèn đuốc cũng được thắp sáng để tiện cho việc trai gái hoàn toàn có thể nhìn mặt chọn bạn khám phá lẫn nhau … nam ở gian ngoài, nữ ở buồng trong. Đến với Áng Xường còn có người già và trẻ nhỏ ngồi nghe chiêm ngưỡng và thưởng thức. Hát Xường diễn ra giữa trai gái trong làng hay từ mường xa đến chơi, giữa chủ và khách cùng hát với nhau .
Với Xường giao duyên, thường trong cuộc hát có hai bước chính là “ lượn áng ” và vào bậc. Bước thứ nhất có những chặng đó là Xường chào và Xường mời. Xường chào là lời chào khách của chủ, thăm hỏi động viên, biểu lộ sự kính trọng lịch sự và trang nhã và lễ độ giữa chủ và khách .
Xường chào thường khởi đầu bằng những lời hỏi thăm quê quán : “ Em từ cửa nhà đi ra chơi áng / Em đi đến nơi Cun Khang bán đất / Em đi khuất chỗ Cun Khang bán đạo / Em ở đất mường nào lắm cun nhiều quan ? …
Xường mời thường thì bên chủ mời bên khách hát xường, nếu chủ mời không được thì chủ nài nỉ khách. Chủ đã hát Xường nài rồi mà khách vẫn chưa chịu hát thì phải dỗ, liên tục nài và dỗ bằng được cho đến khi khách lên tiếng để rồi cả hai bên cùng nhau đối đáp với lời hát vừa thăm dò vừa khiêm nhường, ý nhị :

Nữ:
Em xường chưa liền anh đừng cố chấp
Em xường chưa liền khúc anh chớ có cười

Nam:
Lắng xường em nói chưa liền anh đâu dám chấp
Xường em chưa liền khúc anh đâu dám chê…

Xường “ lượn áng ” là khúc dạo đầu của cuộc hát Xường, chưa gửi lời thương trao lời nhớ, nhiều khi tuy chỉ mới là lời hát chào mời mà đã thâu đêm suốt sáng .
Bước hai của Xường giao duyên là Xường lên bậc : Xường đã có căn có cốt / Tìm đặt câu đẹp lời hay / Để đêm nay ta lên chơi xường bậc … Xường có nhiều bậc và thường cho là 12 bậc ứng với mười hai tháng của một năm và phải hát tuần tự. Bậc một gọi là :
– “ Cu nhu cọp nhọp ” biểu lộ sự tìm tòi, thu lượm những lời hay ý đẹp để trao duyên trao tình với nhau .
Các bậc tiếp theo là :

– Zờm Zờm
– Poong soong poót soót
– Zằng Zắng
– Lêu lao
– Lên lồm,…

Cách hát ở mỗi bậc đều có gài hoa ( cái wa ) để lên bậc, trong mỗi bậc lại có phần tăng trưởng “ trẻ zán ” khác nhau làn cho cuộc hát thêm sinh động và mê hoặc. Trai gái hát đối đáp với nhau đều phải tuân thủ theo quy tắc của Xường vừa phải vận dụng linh động, phát minh sáng tạo và tương thích với chủ đề, phương pháp mà người hát so với mình đưa ra .
Thông thường, cuộc Xường hoàn toàn có thể là một đêm, cũng có khi là ba đêm. Khi kết thúc có :

– Xường thề
– Xường dặn
– Xường tạm biệt.

Xường thề, Xường dặn thường tích hợp với nhau, còn Xường tạm biệt hát sau cùng với lời hát gửi thương, gửi nhớ, thiết tha sâu nặng :
Ước chi ta đi củi chung một vác / Đi nác chung một giếng / Náu nướng chung một bóng râm / Trời mưa lam thâm đội chung nón kín … ,
Đến lúc chia xa thì :
Em về chốn xa đất xa mường / Anh gửi em nón trắng đi đàng / Gửi em trầu nang ăn sá …
Và cùng hẹn nguyền kết tóc, xe tơ :
Muốn cho tiện nẻo đi về / Anh sang làm rể em về làm dâu …
Như vậy ta thấy ở những cuộc hát “ Xường ” nổi lên ở hai điểm, đó là cuộc hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống : thi hát lời hay giọng tốt, đối đáp mưu trí và quan trọng là đôi bạn tình tìm đến nhau bởi cảm mến vì tình .
Khác dân tộc Thái, dân tộc H’Mông có tục bắt vợ, hay tục ngủ thăm của 1 số ít dân tộc phía Bắc thì tục tìm một nửa yêu thương của người Mường, Thanh Hóa trước đây lại mang một sắc tố khác. Hát “ Xường ” phải luôn được phát minh sáng tạo cho tương thích với thực trạng, tình cảm của người hát .
Cồng chiêng trong đời sống văn hóa truyền thống của người Mường, Hòa Bình
( TH-Cinet-DTV )
Đối với người Mường ( Hòa Bình ), cồng chiêng không chỉ đơn thuần là nhạc cụ mà đã trở thành giá trị văn hóa truyền thống ý thức không hề thiếu trong đời sống hội đồng .
Cồng chiêng không chỉ đơn thuần là nhạc cụ mà đã trở thành giá trị văn hóa truyền thống niềm tin không hề thiếu trong đời sống hội đồng của người Mường ( Hòa Bình ). Ảnh : Internet
Có thể nói, cồng chiêng xuất hiện ở mọi lúc, mọi nơi trong lao động, hoạt động và sinh hoạt đời thường ; trong quyền lực tối cao của lang đạo xưa và trong lễ nghi tín ngưỡng phong tục, trong suốt cuộc sống người Mường từ khi sinh ra đến khi về với Mường ma .
Không gian văn hóa truyền thống cồng chiêng Mường bắt nguồn từ truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống lịch sử dân tộc truyền kiếp, được chứng minh và khẳng định trong quy trình lao động, phát minh sáng tạo thẩm mỹ và nghệ thuật và được kế tục qua nhiều thế hệ. Dù chưa có khu công trình nghiên cứu và điều tra về việc chế tác chiêng của người Mường nhưng từ thời xưa, họ đã biết thổi hồn cho cồng chiêng, sáng tác được những bản nhạc và tạo ra những phương pháp đánh chiêng tương thích với tính cách, tâm ý đặc trưng của dân tộc .
Một bộ cồng chiêng hoàn hảo có 12 chiếc, chia đều ra làm 3 bộ ( chiêng dàm, chiêng bồng, chiêng tlé ), ngoài ý nghĩa âm nhạc còn biểu lộ cho 12 tháng trong năm. Chiêng xuất hiện ở mọi lúc, mọi nơi trong lao động, hoạt động và sinh hoạt đời thường ; trong quyền lực tối cao của lang đạo xưa và trong lễ nghi tín ngưỡng phong tục, trong suốt cuộc sống người Mường từ khi sinh ra đến khi về với Mường ma. Chiêng còn là dụng cụ thông tin liên lạc, báo hiệu, phát lệnh khi bản làng có cướp bóc, giặc giã để tập hợp nhân dân cùng đoàn kết bảo vệ sự bình yên .
Cồng chiêng gắn bó với người Mường không chỉ để thỏa mãn nhu cầu nhu yếu chiêm ngưỡng và thưởng thức âm nhạc mà có vai trò lớn trong lao động, sản xuất. Trong khi trống đồng là loại vật linh được coi là quyền sở hữu của những tầng lớp lang đạo lớn xưa thì cồng chiêng sở hữu, lan tỏa trong khoảng trống to lớn, in sâu, hòa đậm trong mỗi bản làng, mái ấm gia đình một cách dung dị .
Người Mường có tới 24 tiệc tùng có sử dụng cồng chiêng như lễ mừng nhà mới, thành hôn, khai hạ … Nếu cồng chiêng Tây Nguyên người đánh hầu hết là phái mạnh thì với người Mường là phái đẹp. Nhiều tài liệu ghi lại, trước đây, người Mường đã sử dụng tới trên 1.000 cô gái với phương pháp hòa tấu, trình diễn trên 1.000 chiếc chiêng. Âm nhạc nền nếp, sôi động, giai điệu hòa thanh chuẩn mực, động tác, đội hình hoạt động thướt tha, giàu mỹ cảm .
Ngày nay, với phương pháp trình diễn linh động, cởi mở, từ dàn chiêng nhỏ tới dàn chiêng hoành tráng hàng ngàn chiếc phối hợp với nhiều hình thức khác tạo nên nền âm nhạc, khoảng trống văn hóa truyền thống cồng chiêng đương đại .
Không gian văn hóa truyền thống cồng chiêng Mường hình thành, tăng trưởng là một hiện tượng văn hóa rực rỡ, quý giá trong nền văn hóa truyền thống nghệ thuật và thẩm mỹ Nước Ta. Nó có giá trị cao, nâng đỡ sự cộng cảm, tu dưỡng ý thức hội đồng và lòng tự hào dân tộc, góp thêm phần tạo nên truyền thống riêng không liên quan gì đến nhau so với mảnh đất, con người Hòa Bình .
Một số tín ngưỡng đặc trưng của người Mường
( TH-Cinet-DTV )
Với người Mường cư trú ở những tỉnh miền núi phía Bắc, tín ngưỡng giữ vai trò rất quan trọng trong đời sống ý thức cũng như hoạt động và sinh hoạt, lao động của họ .
Các dân tộc miền núi phía Bắc có rất nhiều tín ngưỡng thờ phụng. Đối diện đời sống nơi núi cao hiểm trở, thời tiết khắc nghiệt, họ càng cần nhiều hơn niềm tin tâm linh, làm chỗ dựa để vượt qua những khó khăn vất vả. Trong số đó, phải kể đến những tín ngưỡng độc lạ của dân tộc Mường .

Tín ngưỡng thờ đá

Người dân tộc thường thờ những hòn đá có hình thù kỳ lạ, liên tưởng đó là những vị thần, thánh đã giúp con người chinh phục vạn vật thiên nhiên. Tục thờ đá được biểu lộ rõ nét nhất ở trong lễ mừng nhà mới với những ông đầu rau ( hòn nục chủ và hai hòn nục treo ), thờ những vị chư thần thổ địa, thờ thần đá ( bụt mọc ) .

Người dân tộc Mường ở Cao Phong (Hòa Bình), ngày nay vẫn còn tồn tại truyền thuyết về thần đá. Bấy giờ, khi khơi dòng lấy nước làm ruộng, gặp phải hòn đá chắn dòng, người dân bẩy đi chỗ khác để nước tiêu thông. Hôm sau, kỳ lạ thay khi hòn đá đã trở về chỗ cũ. Người dân lại tiếp tục đẩy xa hơn nữa nhưng liên tiếp nhiều ngày, sự lạ vẫn tiếp diễn. Theo lời thầy cúng, người dân bèn mang đá về thờ. Từ đó cuộc sống được thần đá phù hộ, khiến mưa thuận gió hòa. Tục thờ thần đá cũng có từ lúc đó.

Tín ngưỡng thờ cây

Người Mường cho rằng có những loài cây có tính rất linh, là nơi trú ngụ của những lực lượng siêu nhiên, người dân tộc coi việc thờ cây có ý nghĩa quan trọng. Các loại cây được tôn làm vật thiêng và thờ cúng là si, chu đồng, đa, gạo … Thậm chí, nhiều loại cây Open rất sớm trong những tác phẩm văn học dân gian truyền miệng. Điển hình như tác phẩm “ Đẻ đất, đẻ nước ” của người Mường ( Hòa Bình ) .
Một số dân tộc khác còn có tục thờ mía trong những đám tang hay trở thành lễ vật trong đám cưới truyền thống cuội nguồn. Trong những ngày lễ hội mừng cơm mới, họ còn có tục thờ lúa nương, với ý niệm cây lúa cũng có linh hồn, nếu chăm chỉ cầu khấn, lúa Mẹ sẽ gọi vía những lúa con về sinh sôi nảy nở, giúp cho đời sống của người dân thêm no đủ .

Tín ngưỡng thờ động vật

Cuộc sống nơi núi rừng hàng ngày đều đương đầu với những loài muông thú, đa số những dân tộc đều cho rằng thú rừng như hổ, báo, hươu, nai … đều là những con vật rất linh, vừa là nguồn thức ăn quý giá, vừa là vật tế lễ, tiềm ẩn những sức mạnh siêu nhiên. Nếu thờ cúng, người đi rừng sẽ tránh được tai ương khi, có thêm sức mạnh .
Ngoài động vật hoang dã trong rừng, những vật nuôi trong nhà như trâu, bò, lợn, gà … đều được cho là những con vật có linh hồn. Các bài văn nói trong đám tang truyền thống của 1 số ít dân tộc có những đoạn kể tạ ơn những con vật đã gắn bó thân thương với con người. Ví dụ khá độc lạ, người Mường có tục thờ Cóc, là loài đã có công gọi mưa và đem lại sự sinh sôi nảy nở cho dân bản. Hình tượng cóc đã được đúc trên mặt những trống đồng ở Hòa Bình còn được lưu giữ đến nay. Trong những đám tang 1 số ít dân tộc, còn thấy Open những hình tượng cờ con cá, đại diện thay mặt cho nước và cờ con hươu, đại diện thay mặt cho trên cạn, cùng dẫn đường cho linh hồn người chết về với cõi trời .
Tín ngưỡng dân gian đã ảnh hưởng tác động vào mọi mặt đời sống của người Mường, hình thành một mạng lưới hệ thống nghi lễ, phong tục tập quán bền vững và kiên cố trong sản xuất, đời sống xã hội và tâm thức, tình cảm, nếp nghĩ của mỗi người dân Mường. Tín ngưỡng đã đóng vai trò thiết yếu trong đời sống của con người và hội đồng dân tộc. Sinh hoạt tiệc tùng diễn ra tiếp tục đã làm cho đời sống văn hóa truyền thống niềm tin trở nên đa dạng chủng loại, góp thêm phần quan trọng kiến thiết xây dựng kho tàng văn hóa truyền thống dân gian rực rỡ của người Mường .
Lễ hội Mở cửa rừng của người Mường Yên Lập, Phú Thọ
( TH-Cinet-DTV )
Lễ hội Mở cửa rừng là tiệc tùng truyền thống cuội nguồn của người Mường huyện Yên Lập ( Phú Thọ ), đã ăn sâu vào tiềm thức của mỗi con người, trở thành “ món ăn ý thức ” không hề thiếu mỗi dịp xuân về .
Lễ hội Tì Sằn – đooc moong hay còn gọi là liên hoan Đi săn – Mở cửa rừng của người Mường huyện Yên Lập thường được tổ chức triển khai vào ngày mồng 6 hoặc mồng 7 Tết ; một số ít nơi khác tổ chức triển khai vào 15 tháng Giêng âm lịch để mở màn một mùa mới vào rừng hái lượm và săn bắt thú .
Theo tích xưa ghi lại : Trong liên hoan này, một người săn giỏi ( trùm săn ) của mường cùng những cụ già có kinh nghiệm tay nghề bàn định hướng xuất phát làm ăn và chọn điểm săn. Mọi người tỏa ra vây quanh, những thợ săn giỏi tìm chỗ đón lõng ở những khe, những lối mòn thú hay đi, những người khác khép kín dần vòng vây. Những chú chó săn của mường theo tín hiệu lệnh của cồng săn vượt lên sục sạo những bụi rậm đánh hơi thú. Thú rừng bị vòng vây khép kín dồn dần vào một nơi. Trước là bị chó tiến công, sau là người ùa đến dùng gậy nhọn, cây lao chặn đánh. Cuộc săn chấm hết bằng tín hiệu lệnh cồng .
Lễ hội Mở cửa rừng luôn lôi cuốn nhiều người tham gia vì đây là dịp vừa để gặp gỡ, giao lưu vui tươi vừa để cầu mong cho một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, bộc lộ ước nguyện, khát vọng về đời sống ấm no, sung túc về vật chất, ý thức cũng như sự tuần hoàn của quy luật để vạn vật sinh sôi, nảy nở .
Tại liên hoan nhiều tiết mục văn nghệ quần chúng, trình diễn những tiết mục diễn sướng dân gian được tổ chức triển khai như : Múa trống đu, hò đu, múa sênh tiền, đâm đuống của dân tộc Mường, giao hữu bóng chuyền, đi cầu kiều, chọi bi, đánh cờ tướng. Ngoài ra còn có những quầy bán hàng bày bán những loại sản phẩm đặc sản nổi tiếng, nông sản của địa phương như nếp gà gáy, nếp nương, mật ong, khoai, sắn, măng …
Mở cửa rừng là tiệc tùng truyền thống lịch sử của người Mường huyện Yên Lập, đã ăn sâu vào tiềm thức của mỗi con người, trở thành “ món ăn ý thức ” không hề thiếu mỗi dịp xuân về. Đây là một hình thái hoạt động và sinh hoạt đặc biệt quan trọng với tổng hòa văn hóa truyền thống và nhiều mô hình thẩm mỹ và nghệ thuật độc lạ. Nó có vai trò quan trọng trong tích góp, thừa kế và củng cố những giá trị về tính cố kết hội đồng. Trong đó, hội đi săn thú là quan trọng nhất và mang tính hội đồng rõ nét nhất, có ý nghĩa mở màn cho một mùa làm ăn, lao động gặp nhiều suôn sẻ, đem lại những hiệu quả tốt đẹp .
Đây cũng là nơi gặp gỡ, đi dạo, vui chơi nên nó có ý nghĩa niềm tin to lớn với người Mường nói chung và người Mường xã Minh Hòa nói riêng … Hi vọng tiệc tùng này sẽ được tổ chức triển khai tiếp tục hàng năm để thế hệ trẻ sau này có thời cơ tìm hiểu và khám phá sâu hơn, rõ hơn về tiệc tùng và truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống của dân tộc mình .
Lễ hội cầu phúc Đình Cổi dân tộc Mường, Hòa Bình
( TH-Cinet-DTV )
Lễ hội Đình Cổi được duy trì qua nhiều thế hệ, giờ đây đã trở thành một nét văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn không hề thiếu trong đời sống hoạt động và sinh hoạt của người Mường ( Hòa Bình ) .
Nói văn hoá dân tộc ở tỉnh Hoà Bình thì trước hết phả nói tới văn hoá của dân tộc Mường. Do những đặc thù về lịch sử dân tộc và vị trí địa lý cho nên người Mường còn bảo lưu được nhiều giá trị văn hoá truyền thống. Phần lớn đồng bào Mường vẫn ở nhà sàn, uống rượu cần và có nhiều hoạt động và sinh hoạt văn hoá hội đồng trên nhà sàn. Truyền thống đạo đức mái ấm gia đình giữ được những nét đẹp : Yêu trẻ, kính già, hiếu khách. Không những thế, người Mường nơi đây vẫn giữ được những tiệc tùng truyền thống : Hội xuân Xéc bùa, hội Xuống đồng, hội cầu Ma, lễ Rửa lá lúa, lế Cơm mới … Trong những tiệc tùng không hề thiếu tiệc tùng Đình Cổi .
Đình Cổi xưa còn có tên gọi là Đình Chung Điếm, được khởi dựng vào đầu thế kỷ 19, tọa lạc trên khu ruộng Cọil Khưa, gần chân núi Khụ Bậyl. Đình làm theo kiến trúc nhà sàn của người Mường 3 gian 2 trái với 6 hàng chân cột được kê trên đá tảng, mái lợp tranh, dài khoảng chừng 8 m, rộng khoảng chừng 5 m, cao 7 m, gồm cửa chính, một cửa phụ và 7 cửa voóng, gầm sàn cao 1,4 m. Mặt quay hướng Nam. Vật dụng để dựng đình đa phần bằng gỗ. Các vị thần được thờ tại đình là : Quốc Mẫu Hoàng Bà, Vua Cả ( Thánh Tản ), Vua Cun, Vua Hai ( Cao Sơn và Quý Minh đại Vương ), Thành Hoàng, ông bà Nhất Huyệt, Kem, Cai …
Vào ngày mồng 7 tháng Giêng theo lịch Mường ( tức ngày mồng 8 tháng Giêng Âm lịch hàng năm ), người dân xã Bình Chân ở huyện Lạc Sơn lại tổ chức triển khai liên hoan Đình Cổi. Bà con nơi đây không còn nhớ tiệc tùng Đình Cổi có từ khi nào, chỉ nghe những cụ già trong làng kể lại. Thời ấy, Mẹ là Quốc Mẫu Hoàng bà cùng những vua thường qua lại đây dạy dân cách trồng trọt, tìm hiểu và khám phá ruộng nương, cấy lúa, trồng bông dệt vải. Nhớ ơn công đức, lời dạy của Quốc Mẫu và những vua, người dân trong vùng đã lập miếu thờ. Lễ hội Đình Cổi khởi đầu từ đó và được duy trì qua nhiều thế hệ, giờ đây đã trở thành một nét văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn không hề thiếu trong đời sống hoạt động và sinh hoạt của người Mường .
Lễ hội được mở màn bằng một hồi trống để báo hiệu cho con cháu trong Mường về tụ họp ở đình làng. Nghi lễ tiên phong là rước kiệu, có thầy mo đi đầu làm lễ, sau đó là đoàn khênh kiệu, cờ hội, đoàn cò ke ống sáo, đội múa chèo và đoàn sắc bùa. Tất cả đều ăn mặc theo đúng phong tục xưa .
Khi thầy mo làm lễ mời những thần về dự hội thì cũng là lúc đoàn múa chèo khởi đầu trình diễn. Điều đặc biệt quan trọng là những người múa chèo phải là con trai ở xóm Cành. Vì theo chuyện xưa những đứa trẻ chăn trâu ở xóm Cành gặp Quốc Mẫu cùng hai con gái là vua út, vua cả từ Ba Vì về đến đồng Khâm Mụ, xã Bình Chân thì trời đã trưa, ba mẹ con ngồi nghỉ ăn cơm gói. Thấy trẻ trâu xóm Cành chia thành hai bên để chơi game show, Quốc Mẫu và những vua biến thành người ăn xin rồi tham gia một điệu múa. Điệu múa đó được gọi là múa Chèo, dân làng Cổi thường tái hiện vào dịp liên hoan hàng năm, phản ánh về quy trình sản xuất nông nghiệp, hôn nhân gia đình mái ấm gia đình và truyền dạy cho đời về đạo lý làm người .
Trong mâm cúng những vị thần ( Quốc Mẫu Hoàng bà, vua và Thành Hoàng làng ) ngoài những sản vật như xôi trắng, thịt trâu, rượu còn có những món ăn chay như chuối luộc, đu đủ luộc, mía và những loại bánh …
Xong phần “ Lễ ”, phần hội được mở ra tưng bừng, náo nhiệt mà tiêu biểu vượt trội là những màn múa sơ khai nguyên thuỷ, miêu tả đời sống hoạt động và sinh hoạt vui vẻ, sáng sủa của dân Mường. Trong âm thanh rộn ràng của bài cồng “ Bông trắng bông vàng ” hoà nhịp với dàn nhạc sênh tiền, trống, phách ; những điệu múa bắt ếch, giáo roi, xỏ rề, đi cấy, kéo tiền và mặt mẻ … lần lượt được màn biểu diễn .
Lễ hội không riêng gì mang ý nghĩa truyền thống lịch sử “ uống nước nhớ nguồn, mà còn là dịp để cầu phúc, cầu mùa “ trồng ngô có bắp to ; trồng lúa có bông dài, hạt chắc ; nuôi con cúi, con ca mau lớn ; con cháu được khỏe mạnh, học hành tiến bộ ; ra đường gặp bè bạn luôn hòa nhã ; đi đường gặp bình an …
Độc đáo Hội đu xuân của người Mường, Yên Bái
( TH-Cinet-DTV )
Hội đu xuân từ lâu đã trở thành một nét đẹp trong đời sống văn hóa truyền thống của người Mường, huyện Văn Chấn ( Yên Bái ). Đây còn là dịp để những nam thanh nữ tú qua giao duyên, đối đáp mà nên vợ nên chồng .
Người Mường ở Văn Chấn vẫn giữ được nhiều tập quán truyền thống cuội nguồn trong đó có tục chơi đu ngày xuân. Cây đu ( cội đu ) của người Mường chỉ được dựng vào dịp tết nguyên đán. Thời gian đi dạo hội đu thường lê dài từ 30 tết đến rằm tháng giêng. Hoặc do có những nơi xưa kia chỉ làm một vụ nên sau tết là lúc nông nhàn họ hoàn toàn có thể chơi đu hết tháng giêng. Nhưng nếu chơi đu cả ngày chỉ có từ 30 tết đến hết mùng 4 còn lại thường chơi vào đêm hôm .
Cây đu của người Mường được dựng trước Tết Nguyên đán vài ngày. Trước khi bước vào hội đu người già có uy tín trong làng, bản sẽ tiến hành lễ cúng đu nhằm mục đích báo với tổ tiên trời đất rằng mùa xuân đã về. Già làng cũng cầu khấn những vị thần linh phù hộ cho người dân trong bản làng được mạnh khỏe, mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi .
Người Mường pháp luật chỉ những nam thanh nữ tú chưa có mái ấm gia đình mới được tham gia vào hội đu. Bước vào hội đu, những người chơi đu cùng nhau hát một câu khai hội :
Cứ như vậy, người hò người đáp làm cho không khí của hội xuân diễn ra rất là lãng mạn, bay bổng theo từng câu hát giao duyên của những nam thanh nữ tú. Khi đáp lại tổng thể mọi người đều phải khởi đầu từ Hò gia ơi ( Hò trả ơi … ) đây chính là câu mời được ngân nga để mời người khác đối đáp lại. Những người có năng lực đối đáp nhanh, có gọng hò hay và nhớ được nhiều câu hò sẽ được những người thăm quan cổ vũ, reo hò .
Nội dung của những câu hò, câu đối trong của những cô gái chàng trai người Mường là những câu hát giao duyên, gửi trao tình ý, tình cảm thâm thúy. Qua một vào câu hát, cô gái chàng trai nào có vẻ như đã hiểu được tình cảm ẩn sâu trong những lời hát đó sẽ xin được dừng game show và nhường chỗ đu đó cho những người khác. Họ dữ thế chủ động hẹn hò nhau, mời nhau thăm nhà, làm quen với cả mái ấm gia đình và khởi đầu cuộc hẹn hò trong mùa xuân đó .
Khi cảm thấy thực sự mến nhau họ hoàn toàn có thể xin cho cội đu dừng lại để xuống đu, với nguyên do hoàn toàn có thể họ muốn đưa cô gái ấy về nhà kẻo trời tối, trời mưa … cha mẹ cô gái sẽ lo. Đồng thời đó là sự khôn khéo nhường chỗ trên đu cho người khác. Xuống khỏi đu cô gái chắc như đinh sẽ còn nhiều ngần ngại. Nhưng người con trai dữ thế chủ động tiếp cận. Nếu cô gái mời về nhà thì đó là điều kiện kèm theo tốt nhất để thăm nhà cô ấy, làm quen với cả ga đình và hẹn gặp nhau vào khi nào đó trong hội đu xuân. Tất nhiên không dễ gì mà trong ngày một, ngày hai đã được những cô gái mời về nhà, vì những cô gái rất thận trọng trong việc làm quen. Hội đu xuân của người Mường là một hình thức hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống giao duyên trong ngày xuân, nó còn là nơi giao lưu của hội đồng gắn chặt tình đoàn kết .
Ngủ thăm – phong tục độc lạ của người Mường, Hòa Bình
( TH-Cinet-DTV )
Người Mường ( Hòa Bình ) còn sống sót một phong tục rất độc lạ, đó là “ ngủ thăm ”. Nếu mọi chuyện tốt đẹp, sau vài lần ngủ thăm, chàng trai sẽ mang bạc trắng, lợn béo sang hỏi cô gái làm vợ .
Đây là một tục lệ đã có hàng nghìn năm tuổi của đồng bào những dân tộc thiểu số Thái, Mông, Dao, Mường … Tuy nhiên, trong đời sống tân tiến ngày này, tục ngủ thăm nhiều nơi đã không còn sống sót. Chỉ có ở bản Mọc, xã Đồng Nghê tục cạy cửa ngủ thăm vẫn còn được giữ gìn nguyên sơ .
Tối tối khắp xóm lại sinh động bước chân trai tráng trong làng và người trẻ tuổi những xóm lân cận. Các chàng trai bản Mọc mở màn biết cạy cửa từ lúc mới 14 tuổi. Tất cả con trai trong bản đều nắm rõ nhà nào có con gái mới lớn, then cửa chỗ nào, bên trong có gậy chống hay không, nhà có mấy con chó … Bất kể nhà nào, cứ có con gái chưa chồng từ 14 tuổi trở lên, con trai đều hoàn toàn có thể đến cạy cửa ngủ thăm. Nhiều nhà còn tự hào vì con gái mình có nhiều người đến ngủ thăm .
Khi đêm xuống, những chàng trai chưa vợ hoàn toàn có thể cạy cửa nhà những thiếu nữ mới lớn để chui vào tán tỉnh. Vào được rồi, chàng ta sẽ nằm xuống bên cạnh cô gái và phải để tự bàn tay cô gái ấy tắt hay vặn nhỏ ngọn đèn. Hai người chỉ được trò chuyện, tâm sự ở tư thế chung chăn, chung gối mà không được chạm vào người nhau .
Tuy nhiên, một chàng trai sau khi cạy cửa vào được nhà, chui được vào màn nhưng chưa chắc đã được những thiếu nữ cho ngủ thăm. Có cô gái dửng dưng, có cô cự tuyệt, có cô hét toáng lên khiến 1 số ít chàng chưa đủ kinh nghiệm tay nghề non gan chạy “ mất dép ” .
Theo phong tục của người dân nơi đây, người lạ muốn cạy cửa ngủ thăm thì phải xin phép trưởng bản trước, nếu không sẽ bị trai bản đánh chết .
Người Mường xưa cho rằng, tình cảm không chỉ là chuyện riêng tư của đôi trai gái mà còn là mối chăm sóc chung của thổ thần ( thần đất, quán xuyến việc làm của mỗi nhà ), tổ tiên và mái ấm gia đình. Do đó người con trai ( từ 15 tuổi trở lên ) phải cạy cửa vào tận giường tâm tình cùng người con gái trước sự tận mắt chứng kiến của ba bề, bốn bên .
Hành động cạy cửa cũng chính là dịp để thử tài khôn khéo, giỏi giang của chàng trai. Việc “ vào tận nhà, xà tận giường ” đối tượng người dùng cũng chính là dịp để người con trai khám phá gia cảnh của người con gái mà mình hoàn toàn có thể lấy làm vợ … Sau vài đêm đêm khám phá như vậy, cô gái sẽ có quyền quyết định hành động cho chàng trai “ ngủ thật ” hay không. Nếu mọi chuyện tốt đẹp, sau vài lần ngủ thăm, chàng trai sẽ mang bạc trắng, lợn béo sang hỏi cô gái làm vợ .
Giờ đây, mặc dầu đời sống văn hóa truyền thống có nhiều thay đổi, nhưng tối tối bản Mọc vẫn sinh động bước chân những chàng trai đi cạy cửa ngủ thăm. Đó là một nét văn hóa truyền thống riêng, độc lạ của người Mường nơi đây .
Trang phục dân tộc Mường
( TQ-DTV )
Theo truyền thống cuội nguồn, một bộ phục trang nam người Mường gồm có áo ngắn, áo chùng, quần, thắt lưng, khăn …
Áo cánh ngắn bốn thân của người Mường được may từ vải bông hay vải tơ tằm, vạt dài gần chấm mông, vai có miếng vải mềm hình lá sen, tiếng Mường gọi là lá hôi, hai bên hông áo xẻ tà. Nẹp áo ngực đơm khuy cài cúc, ba túi, hai túi to phía dưới hai vạt trước bà túi nhỏ trên vạt ngực trái tay nối tiếp với cầu vai. Áo cánh nam may vừa, tạo dáng khoẻ khoắn của đàn ông .
Quần vải chàm may rộng trùng với mắt cá chân, cạp to, khi mặc dùng dây vải buộc ngoài cho chặt, nay người ta may cạp quần dải rút. Ngày xưa, phái mạnh Mường còn dùng thắt lưng nơi eo bụng, còn gọi là khăn quần. Loại thắt lưng này dài gần bằng cái tên của người phụ nữ, thắt xong để xõa mối xuống chấm đầu gối, mà có người cho đó là dấu vết của dải khố rất lâu rồi .
Xưa đàn ông búi tóc, trên đầu bịt khăn, mối khăn vòng sau gáy, gài dưới mái tóc. Còn loại khăn khác nữa ngắn hơn, bịt từ phía sau ra trước trán rồi thắt mối, hai mối khăn dựng nghiêng giống như hai cái sừng trông thật khoẻ khoắn và độc lạ .
Trong ngày tiệc tùng, đàn ông Mường mặc những bộ quần áo mới. Bộ nam phục sang trọng và quý phái thường làm bằng vải lụa, màu tím, xanh, hoặc màu vàng tơ tằm đầu chít khăn màu tím than, thắt lưng lụa màu xanh đậm ngả tím, bên ngoài khoác thêm chiếc áo chùng lụa, màu đen, cổ cao, vạt dài phủ gối, cài khuy áo phía nách phải, hai bên tà áo xẻ cao .
Về phục trang nữ, người Mường thường mặc là áo ngắn ( pắn ). Đây là loại áo cánh ngắn, xẻ ngực, thân ngắn hơn áo cánh của người Kinh, ống tay dài. Trước kia, áo pắn chỉ có hai màu nâu và trắng nhưng nay, đa dạng chủng loại hơn với đủ mọi sắc tố .
Váy của phụ nữ Mường là váy đen dài, đầu váy được trang trí bằng những hoa văn thổ vẩm điển hình nổi bật do người con gái Mường tự dệt nên. Chiếc váy còn rất ấn tượng khi cạp váy ôm sát thân, cạp hoa phô trước ngực, thắt lưng xanh, tấm khăn trắng đội đầu và vòng kiềng sáng lóng lánh, toàn bộ đều tạo nên sự duyên dáng và khôn khéo của người phụ nữ Mường từ xưa đến nay .
Phần lớn phục trang nữ đều do họ tự làm, từ khâu dệt vải, nhuộm màu đến trang trí hoa văn. Người Mường có quy trình nhuộm thân váy khá công phu, tạo nên màu vải vừa bền nhưng có độ bóng rất cao. Phụ nữ Mường ra công nhuộm hồng hoặc đỏ, xanh, điểm vào những bông hoa. Cách tạo những bông hoa này không phải do thêu, dệt mà là do tài khéo nhuộm. Khi nhuộm người ta thắt nút vải lại, sao cho những chỗ đó thuốc nhuộm không thấm vào được, nhuộm xong, nơi đó hiện lên những bông hoa trắng giữa nền hồng, đỏ hay xanh, chỗ thưa chỗ mau. Khi ngồi nẹp trong gấu váy lộ ra từng đoạn đủ khoe màu bông hoa .

Người Mường ý niệm chiếc váy là yếu tố đóng vai trò TT của bộ nữ phục. Nó không chỉ phủ từ thắt lưng trở xuống mà còn che cả phần ngực. Hơn thế nữa, trên phần cạp váy che ngực là nơi duy nhất người phụ nữ Mường dụng công trang trí, là một mảng quan trọng còn lại của nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình truyền thống dân tộc .
Trang phục của người Mường càng rực rỡ và điển hình nổi bật bởi sự tương hỗ của rất nhiều đồ trang sức đẹp như khuyên tai, trâm cài đầu, vòng cổ, vòng tay, xà tích. Ngày thường, những đồ trang sức đẹp này như thể thứ vật quý, nhất là những đồ trang sức đẹp bằng bạc, người ta cất giữ trong hòm, trong rương .
Vào những ngày lễ tết, hội hè, cưới xin phụ nữ mới mang ra dùng. Đôi vòng cổ bằng bạc sáng lóng lánh đã thực sự là bộ phận phục trang không hề thiếu được của phụ nữ Mường. Người Mường dùng hai loại vòng cổ ( lằm ), loại dẹt có nổi gờ ở giữa gọi là lằm ba, loại tròn gọi là lằm lâm. Trên mặt vòng cổ lằm ba trạm trổ hoa văn hình dây rất tinh xảo còn trên vòng lằm lâm thì chỉ trạm văn hoa thị. Phụ nữ Mường ít đeo vòng đơn, mà thường đeo vòng kép, một chiếc vòng to một chiếc vòng nhỏ .
Tuy nhiên, những người quyền quý và cao sang ở Mường vẫn hay đeo chuỗi hạt cườm hay còn gọi là pươn khau và bộ xà tích bằng bạc .
Chiếc Khăn duyên – hình tượng cho lòng chung thủy của phụ nữ Mường
( TQ-DTV )
Trang phục của thiếu nữ Mường cùng với những truyền thống văn hoá dân tộc đặc trưng luôn để tạo ấn tượng đẹp cho hành khách. Trong đó, phải kể đến chiếc Khăn duyên dẫn chứng cho sự thủy chung .
Ngoài nghề trồng lúa nước, người Mường còn có cả tập quán chăn nuôi và nghề bằng tay thủ công. Trong đó đáng chú ý quan tâm hơn cả là nghề dệt vải làm phục trang. Trang phục truyền thống cuội nguồn của phụ nữ Mường không cầu kỳ như váy áo cua dân tộc Dao, không tỏa nắng rực rỡ hoa văn như dân tộc Mông, nhưng váy áo Mường lại bộc lộ được nét duyên dáng, tinh xảo và có vẻ như chứa đựng sự dịu dàng êm ả kín kẽ của người phụ nữ Mường .
Với chiếc yếm bên trong, áo dài, áo ngắn bên ngoài, đi cùng chiếc váy và giải thắt lưng duyên dáng, điểm xuyết bằng những chiếc vòng bạc, những chuỗi hạt cườm quý giá, bên hông là bộ xà tích bằng bạc buông lơi … Tất cả đều thật đẹp nhưng sẽ thật thiếu cho bộ phục trang của người phụ nữ Mường nếu không có thêm dải khăn buộc đầu màu trắng – Chiếc khăn đội đầu chỉ là một dải vải trắng không viền, rộng chừng một gang tay, khoảng chừng 15 cm, dài khoảng chừng 50 – 60 cm quá vòng đầu để thắt sau gáy theo kiểu thắt vặn, không luồn dưới tóc. Chiếc khăn này dùng để giữ cho nếp tóc được ngăn nắp, che khung hình trước nhiệt độ, thời tiết và những nguy hiểm ở núi rừng. Một cụ thể tuy rất đơn thuần nhưng lại mang một ý nghĩa thâm thúy .
Huyền tích dân tộc Mường về chiếc khăn cũng rất lãng mạn, nó là vật chứng cho tình yêu vĩnh cửu :
“ Xưa lắm ở Mường Dậm có chàng trai nghèo tên Khỏe yêu đắm đuối cô con gái nhà lang xinh đẹp tên là Út Dô. Do độc lạ về thân thế, bị mái ấm gia đình ngăn cản, đôi trai tài, gái sắc không lấy được nhau đã dẫn đến một mối tình vô vọng. Chàng Khỏe để bảo vệ bản làng đã tạm biệt tình nhân và đã một mình chiến đấu với hai con hổ. Sau nhiều ngày giao tranh, chàng Khỏe đã ôm cả vợ chồng hổ dữ lao xuống vực sâu ở núi Zang. Người dân Mường tránh được tai ương thú dữ, nhưng nỗi đau mất tình nhân của nàng Út Dô chẳng ngày nào vơi cạn. Ngày ngày, nàng Út Dô vẫn ra bờ suối nơi chia tay với Khỏe để ngóng đợi người tình. Út Dô lấy mảnh vải trắng chưa kịp nhuộm màu mà chàng Khỏe xé ra từ vạt áo Tặng Kèm lại để lau nước mắt. Vào một đêm trăng sáng, nàng Út Dô đã chết, thân thể nàng hóa cây clang nở hoa trắng dọc hai bên suối. ”
Từ đó, tổng thể phụ nữ Mường đều đội một cái khăn trắng trên đầu để tưởng niệm Út Dô và chàng Khỏe … Chiếc khăn duyên không chỉ giữ cho nếp tóc được ngăn nắp, che khung hình trước nhiệt độ thấp ở vùng núi rừng, mà còn gắn với nhiều hoạt động và sinh hoạt hội đồng và có những ý nghĩa nhân sinh thâm thúy .
Chiếc khăn duyên đội đầu đã luôn gắn bó, khó rời với mái tóc của người phụ nữ Mường từ khi e ấp tuổi thanh xuân đến lúc thành bà, thành mế. Mảnh vải trắng đội đầu của người phụ nữ Mường không hẳn là chiếc khăn tang cho mối tình vô vọng của chàng Khỏe và nàng Út Dô, mà màu trắng của chiếc khăn cũng như màu trắng của những bông clăng là hình tượng cho sự chung thủy, trong trắng của người con gái Mường. Đồng thời nó cũng bộc lộ những khát vọng niềm hạnh phúc lứa đôi của người Mường, những khát vọng nhỏ nhoi, giản dị và đơn giản nhưng thật đáng quý …
oOo

Phóng sự văn hóa dân tộc Mường – Cô giáo dân tộc Mường, Bùi Thị Minh Phương:

Độc đáo tết của người Mường:

Người Mường ở Hòa Bình:

Văn Hóa Dân Tộc Mường Hòa Bình:

Lễ hội Mường Khô:

Văn hóa cồng chiêng Tây Bắc:

Chiêng Mường:

Liên khúc dân ca Mường:

Hát ví đối Mường:

Lời Chiêng Hát:

Lời ru đất Mường:

Share this:

• Facebook
• E-Mail
• Thêm

• In
• Twitter
• Reddit

Thích bài này:

Thích

Đang tải …

Có liên quan

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn