Đặc điểm nghệ thuật Gốm Biên Hòa
Từ lâu vùng đất Biên Hòa – Đồng Nai đã có dân cư sinh sống và hình thành nghề làm gốm. Những nhà nghiên cứu và điều tra như Huỳnh Ngọc Trảng, Nguyễn Đại Phúc đã bàn luận đơn cử về việc hình thành và tăng trưởng của gốm Biên Hòa. Năm 1679, một số ít thợ gốm người Hoa theo Trần Thượng Xuyên vào Biên Hòa, họ lập ra lò sản xuất gốm ở Cù Lao Phố để ship hàng cho việc sử dụng, trao đổi và kinh doanh với những vùng lân cận. Tại Rạch lò gốm ( Cù Lao Phố ) hiện còn rất nhiều mảnh gốm sành da nâu, xám nhạt cùng dấu vết của xỉ lò được những nhà khảo cổ đoán định là nơi sản xuất gốm có nguồn gốc của dân cư Trung Bộ và gốm của người Hoa ở Nước Ta có niên đại thế kỷ XVII – XVIII. Như vậy, hoàn toàn có thể nói Cù Lao phố là nơi xuất phát nghề thủ công bằng tay làm gốm ở Biên Hòa được những lưu dân Việt và Hoa tạo lập thời kỳ tìm hiểu và khám phá vùng đất này .
Thương hiệu Gốm Biên Hòa vang danh một thời
Đặc biệt, Năm 1903 người Pháp xây dựng Trường dạy nghề Biên Hòa ( École Professionnelle de Bien Hoa ), được xem là nơi dạy nghề gốm tiên phong của Đông Dương. Dưới sự quản lý và điều hành của ông Serré từ năm 1918 – 1922, hàng năm Trường đều có loại sản phẩm tọa lạc tại Hội Mỹ thuật Hồ Chí Minh ( Société des Beaux-Arts de Saigon ). Đến năm 1923, ông Robert Balick làm Hiệu trưởng và bà Mariette Balick làm Trưởng Ban gốm, hoàn toàn có thể coi thời hạn này là mốc lịch sử vẻ vang làm đổi khác về chất của gốm Biên Hòa. Bà Balick tốt nghiệp gốm ở Limoges, khi đảm nhiệm Ban gốm tại trường bà đã vạch hướng đi riêng cho Ban gốm, đó là tập trung chuyên sâu vào những dòng mẫu sản phẩm gốm trang trí nhiều sắc tố, hoa văn chạm khắc rực rỡ và màu men lạ. Đa số những men này được sản xuất từ nguyên vật liệu tự nhiên như tro rơm, tro lò, thủy tinh ( mảnh ), … Những loại men được bà Balick cùng những tập sự người Việt tạo ra thời bấy giờ là men ta ( men làm từ tro ), men đá đỏ ( men làm từ đá ong Biên Hòa ) và đặc biệt quan trọng là men xanh đồng ( Vert de Bien Hoa ) rất đẹp .
Năm 1925, các sản phẩm gốm của Trường Mỹ nghệ Biên Hòa tham dự cuộc Triển lãm quốc tế tổ chức tại Paris đã gây tiếng vang lớn và trở thành thương hiệu gốm nổi danh châu Âu. Chính phủ Pháp đã tặng bằng khen danh dự tối ưu và Ban tổ chức triển lãm tặng huy chương vàng. Sau đó, cuộc Triển lãm quốc tế tại Paris năm 1933, sản phẩm gốm Biên Hòa đã thực sự chiếm được vị trí của mình ở Pháp và thị trường gốm quốc tế. Những năm tiếp theo, sản phẩm của Trường đã liên tục tham gia nhiều cuộc triển lãm lớn ở trong và ngoài nước như: Nagoya (Nhật Bản – 1937), Hà Nội (1938), Sài Gòn (1942), Bangkok (1953 và 1955), PhnomPenh (1957). Có thể khẳng định, nửa đầu thế kỷ XX là thời kỳ phát triển và hưng thịnh nhất của gốm Biên Hòa. Giai đoạn này, những đặc điểm nghệ thuật của gốm Biên Hòa đã được hình thành và khẳng định. Dưới đây, chúng tôi muốn đi sâu phân tích một số đặc điểm nghệ thuật đó.
Bạn đang đọc: Đặc điểm nghệ thuật Gốm Biên Hòa
1. Đặc điểm về kỹ thuật tạo hình
Kỹ thuật triển khai mẫu sản phẩm gốm Biên Hòa, từ lúc còn là đất khai thác ở mỏ đến khâu tạo dáng trên bàn xoay, sau đó trang trí vẽ chìm, đắp nổi hoặc trổ thủng rồi phủ men màu và quy trình ở đầu cuối là đưa vào lò nung. Mỗi quy trình đều có những kỹ thuật khác nhau cho từng loại loại sản phẩm, ví dụ : Để tạo hình một bình hoa hoàn toàn có thể vận dụng kỹ thuật xoay bằng tay hoặc rót khuôn ; Để tạo một cái đôn tròn hình voi thì hoàn toàn có thể phối hợp giữa xoay bằng tay và đắp trực tiếp những mảng phù điêu nổi lên trên, … Có thể nói, những kỹ thuật tạo dáng, kỹ thuật khắc, chấm men, độ lửa nung đã làm nên sự mê hoặc kỳ lạ và độc lạ cho gốm Biên Hòa. Sản phẩm gốm tiêu biểu vượt trội của trường Mỹ nghệ Biên Hòa với loại men riêng dựa trên sự phối hợp những vật liệu tại chỗ và men gốm Tây. Năm 1923 được xem là mốc lịch sử vẻ vang làm đổi khác về chất của gốm Biên Hòa .
Gốm Biên Hòa rất phong phú mẫu mã với nhiều chủng loại khác nhau như những loại đôn voi, đôn tròn hình rồng, đôn hoa mai, những loại chậu hoa, đĩa trang trí, bình thú và đặc biệt quan trọng là tượng người. Sự cân đối, hài hòa về hình dáng của mẫu sản phẩm cùng với nét độc lạ được bộc lộ qua những phù điêu và tượng nhỏ. Bên cạnh những tượng nhỏ được thị trường cũng như những nhà sưu tầm yêu thích thì còn có những phù điêu tranh lịch sử dân tộc, phù điêu tiệc tùng dân gian rất công phu với những họa tiết chạm khắc rất đẹp và phong phú .
Những mẫu sản phẩm gốm gia dụng như : lu, khạp, nồi đất, … thì yếu tố công suất sử dụng giữ vai trò quyết định hành động về hình thức tạo dáng. Sự liền lạc và dịu dàng êm ả của đường cong tạo ra cái lu, đường lượn tạo ra cái bình, đường thẳng tạo nên những viên gạch gốm trổ thủng dùng để trang trí những ô hành lang cửa số đã toát lên vẻ đẹp bình dị, mộc mạc của dân cư Nước Ta. Biên Hòa còn nổi tiếng bởi những mẫu sản phẩm gốm đất sét ( gốm đỏ ) không phủ men, nhưng mang vẻ đẹp tự nhiên. Các nghệ nhân gốm Biên Hòa chú trọng khai thác, phát minh sáng tạo bằng toàn bộ tâm hồn hướng đến cái đẹp và cái thiện được bộc lộ qua những dòng mẫu sản phẩm như tượng Phật, Bồ tát, La hán .
Để nhìn nhận chất lượng của một mẫu sản phẩm gốm sứ, con người thường dựa vào những tiêu chuẩn : “ Nhất dáng, nhì xương, tam men, tứ trí ”. Như vậy, nghệ thuật và thẩm mỹ tạo dáng mẫu sản phẩm là yếu tố số 1 trong nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình gốm. Tạo dáng mẫu sản phẩm là cơ sở để nghệ nhân định hình và triển khai những hình thức bộc lộ khác nhau. Điều đó yên cầu người phát minh sáng tạo phải nắm vững đặc thù vật liệu để tích hợp đường nét và mảng khối trong thẩm mỹ và nghệ thuật tạo hình khoảng trống ba chiều nhằm mục đích tạo ra những mẫu sản phẩm ứng dụng tốt, tiếp cận theo xu thế và ý niệm thẩm mỹ và nghệ thuật của thời đại .
Các yếu tố chất liệu, thẩm mỹ và nghệ thuật chế tác, kỹ thuật và phong thái biểu lộ, thẩm mỹ và nghệ thuật tạo dáng loại sản phẩm, đã làm nên đặc thù riêng của một dòng gốm nổi tiếng. Có thể nói, có nhiều yếu tố tạo hình để hình thành nên sự hòa giải của một mẫu sản phẩm, ví dụ như : Tỉ lệ của chiều cao so với chiều rộng, Tỉ lệ của thân bình so với những bộ phận khác, Tỉ lệ của miệng bình so với đáy bình, ở đầu cuối là tỉ lệ từng bộ phận so với tổng thể và toàn diện ( Hình 3 ). Có dạng bình thì tác giả dữ thế chủ động tạo dáng cổ bình ngắn, thân bình dài và lớn nhằm mục đích mục tiêu tập trung chuyên sâu vào phần thân bình để truyền tải nội dung muốn bộc lộ những nhân vật trọng tâm lớn hơn, rõ hơn, đồng thời tạo nên sự tương phản mạnh giữa mảng có hình và mảng không có hình. Phần miệng bình tạo cho người xem cảm xúc chắc như đinh và vươn lên. Giữa phần miệng bình và phần thân bình được liên kết bởi những quai bình mềm mại và mượt mà nhằm mục đích tạo nên nhịp nối
hoạt động, hoài hòa trong một tổng thể và toàn diện đẹp .
Gốm Biên Hòa. Ảnh Internet
Gốm Biên Hòa có nhiều mẫu mã và chủng loại khác nhau, tuy nhiên vẻ đẹp truyền thống cuội nguồn mang tính đặc trưng của nó bộc lộ qua những yếu tố tạo hình như : sự cân đối, hài hòa về hình dáng và thẩm mỹ và nghệ thuật phối màu men trên từng loại sản phẩm .
2. Đặc điểm về tính trang trí
Mô típ trang trí ( decorative motifs ) gốm Biên Hòa đều gắn với ý nghĩa và hình tượng của những motifs tiêu biểu vượt trội từ hoa lá, cây xanh đến một số ít con vật được lưu truyền trong dân gian. Về cơ bản, hoa văn trang trí trên gốm Biên Hòa rất phong phú và đa dạng, từ hoa văn truyền thống cuội nguồn của dân tộc bản địa đến những họa tiết riêng của vùng miền và nhiều motifs văn minh khác. Sự phong phú của hoa văn truyền thống cuội nguồn cùng với motifs văn minh đã đưa gốm Biên Hòa trở nên thân thiện với người thưởng ngoạn trong và ngoài nước .
Ngoài những mẫu sản phẩm như chậu hoa, đôn voi, lu, khạp, đèn trang trí, … gốm Biên Hòa còn biểu lộ khá nhiều đề tài lịch sử vẻ vang, đề tài lao động, đề tài hoạt động và sinh hoạt. Mỗi đề tài đều gắn với một điển tích, một cảnh hoạt động và sinh hoạt hay một diễn biến đơn cử trong dân gian. Nó là những lời ngợi ca những anh hùng, ngợi ca vẻ đẹp của con người Nước Ta trong lịch sử dân tộc đấu tranh, kiến thiết xây dựng và tăng trưởng quốc gia. Sự tích hợp hòa giải của nhiều màu men mà mỗi đồ án trang trí hiện hữu như một tác phẩm hội họa với khá đầy đủ những yếu tố về bố cục tổng quan, đường nét, mảng khối, phối màu, khoảng trống, thời hạn được chắt lọc, sắp xếp theo những quy tắc của thẩm mỹ và nghệ thuật trang trí .
Gốm Biên Hòa là sự phối hợp của nhiều màu men cùng với độ dầy – mỏng dính của men khi có ánh sáng ảnh hưởng tác động vào sẽ hình thành những sắc độ đậm nhạt, sáng tối khác nhau tạo nên tính trang trí. Điều này đã biểu lộ qua những khu công trình nghệ thuật và thẩm mỹ công cộng của gốm Biên Hòa : “ Gốm trong kiến trúc Biên Hòa có một hòa sắc độc lạ trên cùng một màu men được pha chế từ men ta truyền thống lịch sử, có loại men trong, có loại đục và tạo nhiều hiệu ứng khác nhau như tuôn tạo sợi, lốm đốm bông tròn hay bông hình sao, ánh đỏ của màu xanh khi men bị khử, lấm tấm trắng trên màu xanh dương … Trên những sắc men này, nếu có sự tác động ảnh hưởng của ánh sáng sẽ làm cho sắc màu men lộng lẫy huyền ảo trên những khu công trình kiến trúc Biên Hòa ” .
Hiện nay, Biên Hòa có hai dòng gốm đa phần đang được những lò sản xuất là gốm mỹ nghệ hoa văn đất trắng với kỹ thuật khắc chìm, vẽ hoa văn trực tiếp lên gốm và gốm đất đen được nung ở nhiệt độ cao. Đặc điểm chính của gốm Biên Hòa là trang trí theo kiểu khắc chìm, chạm lộng vào thân mẫu sản phẩm, hoa văn rõ ràng, dứt khoát, phân mảng sắc tố riêng không liên quan gì đến nhau ( Hình 4, hình 5, hình 6 ), cùng với kỹ năng và kiến thức phối màu men mang tính phát minh sáng tạo trên cơ sở những màu men truyền thống cuội nguồn nổi tiếng đã nâng nghệ thuật và thẩm mỹ trang trí gốm Biên Hòa vươn tới cái đẹp của sự hoàn thành xong .
Tính trang trí được bộc lộ khá rõ nét qua loại sản phẩm, bình Tùng – Hạc ( Hình 6 ) là một bức tranh sinh động về cảnh hoạt động và sinh hoạt của cả một đàn chim với nhiều hình dáng khác nhau, có con thì đậu nhưng đầu nhìn lên hướng con đối lập như đang trò chuyện cùng nhau, con thì đang bay lên cao đi tìm mồi, con thì lại đang nhìn về hướng xa với tâm trạng đợi chờ … Tất cả những hình ảnh ấy đã toát lên cảnh hoạt động và sinh hoạt sinh động của loài chim đang hòa nhập cùng nhau. Đặc biệt, hình tượng cành và lá cây Tùng mang tính trang trí cao, đã tạo nên sự link giữa những mảng hình và nét tạo thành nhịp điệu chính. Bố cục của đồ án trang trí này mang tính tự do, những họa tiết tăng trưởng tự nhiên và chạy vòng quanh phủ kín diện tích quy hoạnh mặt phẳng, cùng một vài mảng mây được cách điệu đã tạo nên sự hoạt động uyển chuyển theo hướng vươn lên rất đẹp .
Gốm Biên Hòa. Ảnh Internet
Có thể nói, gốm Biên Hòa đã biểu lộ được những yếu tố quan trọng của thẩm mỹ và nghệ thuật trang trí, đồng thời chứng minh và khẳng định phong thái độc lập trong sáng tạo và có xu thế riêng không liên quan gì đến nhau để bảo tồn và phát huy. Điều này được xác lập từ thời người Pháp quản trị Trường dạy nghệ Biên Hòa đã quyết định hành động đến phong thái sáng tác nghệ thuật và thẩm mỹ của gốm Biên Hòa “ Việc Trường Bá nghệ Biên Hòa chọn chiêu thức khắc chìm và phối màu men trên loại sản phẩm thay vì là gốm men Lam rất thông dụng ở Miền Bắc và Huế hoàn toàn có thể cho tất cả chúng ta tưởng tượng sự độc lập trong sáng tạo và khuynh hướng riêng không liên quan gì đến nhau ” .
Những thủ pháp vận dụng vào trang trí gốm Biên Hòa như : chạm khắc, chạm lộng, trang trí nét chìm, vẽ nét chìm phối hợp với chạm lộng rồi tô men. Men màu trên gốm Biên Hòa rất nhiều mẫu mã, có cả hệ màu sáng lẫn men màu trầm, mỗi loại sản phẩm hoàn toàn có thể được phối hợp nhiều màu rất hòa giải, tạo nên đặc thù vùng miền của gốm Biên Hòa. Chạm lộng là hình thức trang trí thông dụng thường Open trên gốm Biên Hòa, tạo những mảng đậm làm nền cho những mảng hoa văn trên những mẫu sản phẩm trang trí nội thất bên trong như gạch trang trí, chân đèn trang trí, đôn voi, đôn rồng, bình, lọ, … khi phối hợp với ánh sáng từ trong ra nhằm mục đích tạo hiệu ứng sáng lộng lẫy. Nghệ thuật trang trí gốm luôn đóng vai trò rất quan trọng trong việc làm tăng giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật của loại sản phẩm gốm, đồng thời nó bộc lộ được đặc thù vùng miền hay truyền thống của một dân tộc bản địa .
Kết luận: Gốm Biên Hòa là sản phẩm giao thoa giữa ba dòng gốm: gốm bản địa, gốm Trung Hoa và gốm Limoges của Pháp. Chính vì vậy, nó rất đa dạng về chủng loại, với nhiều kiểu dáng khác nhau và đặc biệt là khẳng định phong cách độc lập trong sáng tạo và có xu hướng riêng biệt. Nhìn chung, đặc điểm rõ nét nhất của dòng gốm Biên Hòa là tính tổng hợp của sự phong phú về chủng loại, hoa văn, nội dung đề tài, hình thức thể hiện linh hoạt và tinh tế về kỹ thuật tạo hình. Qua quá trình nghiên cứu, chúng tôi khẳng định rằng gốm Biên Hòa đẹp và độc đáo từ nghệ thuật tạo dáng, nghệ thuật chạm lộng, khắc chìm, phân mảng màu men riêng biệt cùng với kỹ năng phối màu men mang tính sáng tạo trên cơ sở những màu men truyền thống nổi tiếng của trường dạy nghề Biên Hòa thời kỳ ông Balick làm hiệu trưởng.
Tài liệu tham khảo
Trần Khánh Chương ( 2004 ), Gốm Viết Nam từ đất sét đến sứ, Nxb Mỹ thuật .
Phan Đình Dũng, Nguyễn Văn Thông, Nguyễn Yên Tri ( 2004 ), Gốm Biên Hòa, Nxb Tổng hợp Đồng Nai .
Tô Văn Thăng ( năm ngoái ), “ Ứng dụng những giá trị gốm truyền thống lịch sử vào những khu công trình kiến trúc nghệ thuật và thẩm mỹ công cộng tại Biên Hòa ”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học gốm Đồng Nai và những vùng phụ cận từ truyền thống lịch sử đến văn minh, Nxb Đồng Nai .
Nguyễn Háo Thoại ( 2003 ), “ Vài nét về hoạt động giải trí của trường trong thời hạn trước kia ”, Kỷ yếu, 100 năm hình thành và tăng trưởng, Nxb Tổng hợp Đồng Nai .
Huỳnh Ngọc Trảng – Nguyễn Đại Phúc ( 1997 ), Tượng gốm Đồng Nai – Gia Định, Chi hội Nước Ta dân gian Đồng Nai, Nxb Đồng Nai .
Trường Cao đẳng Mỹ thuật Trang trí Đồng Nai ( 2003 ), 100 năm hình thành và tăng trưởng, Nxb Tổng hợp Đồng Nai .
Mark Getlein ( 2013 ), Living with art, Tenth edition, Published in Thành Phố New York .
Henri Laurens ( 1926 ), L’art Chinois classique, Éditions Paris .
Trường Cao đẳng Mỹ thuật Trang trí Đồng Nai (2003), 100 năm hình thành và phát triển, Nxb Tổng hợp Đồng Nai.
Xem thêm: Thông tin các tuyến xe buýt trên địa bàn Tp. Biên Hòa, Liên hệ, Hội nghị Cơ điện tử lần 7/2014
Tô Văn Thăng (2015), “Ứng dụng những giá trị gốm truyền thống vào các công trình kiến trúc nghệ thuật công cộng tại Biên Hòa”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học gốm Đồng Nai và các vùng phụ cận từ truyền thống đến hiện đại, Nxb Đồng Nai.
Nguyễn Háo Thoại (2003), “Vài nét về hoạt động của trường trong thời gian trước đây”, Kỷ yếu, 100 năm hình thành và phát triển, Nxb Tổng hợp Đồng Nai.
Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Tin Tức
