Họ tộc và dòng họ của người S’tiêng ở Bình Phước

BP – Có thể nói, nhiều cộng đồng cư dân trên thế giới hiện nay đều có họ và dòng họ. Điều này không chỉ thể hiện mối quan hệ huyết thống dòng tộc của từng nhóm người, từng cộng đồng mà còn chứa đựng và thể hiện nhiều giá trị văn hóa ứng xử của cộng đồng thông qua mối quan hệ của các cá nhân, gia đình trong dòng họ. Nghiên cứu về vấn đề này ở người S’tiêng ở Bình Phước, chúng ta có thể nhận diện được nhiều giá trị văn hóa cộng đồng cư dân này thể hiện qua họ và dòng họ.

Đồng bào S’tiêng ở Sóc Ruộng 1, xã Tân Quan, huyện Hớn Quản – Ảnh: S.H

Họ và dòng họ

Có lẽ ai cũng biết người S’tiêng hiện nay chủ yếu mang họ Điểu (đối với nam) và họ Thị (đối với nữ). Theo Địa chí Sông Bé, đây là hai họ do vua Minh Mạng đặt năm 1838. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về họ và dòng họ của người S’tiêng trên địa bàn tỉnh, người viết phát hiện ra nhiều điều rất thú vị. Bởi, họ người S’tiêng có kết cấu khá chặt chẽ và đa dạng, đặc biệt là cộng đồng người S’tiêng Bù Đek.

Đối với nhóm dân cư Bù Lơ, hầu hết ở những huyện Bù Đăng, Bù Gia Mập, thị xã Phước Long … họ tộc và dòng họ có nhiều điểm khá đặc biệt quan trọng. Người dân cho biết trước đây họ chỉ có tên gọi, không có họ. Khi một người được sinh ra, cha mẹ sẽ đặt tên. Nếu nhiều người cùng tên sẽ lấy địa điểm nơi sinh sống để phân biệt, ví như anh Tâm Bù Lạch, anh Tư Bù Đăng Xa Rây, chị H Bù Môn … Nếu người S’tiêng kết hôn với người Mơnông sẽ có hai giải pháp : Nam kết hôn với phụ nữ Mơnông, khi sinh con sẽ lấy họ mẹ, là họ Ka, họ Hơ ; đàn ông người Mơnông kết hôn với nữ S’tiêng thì chỉ đặt tên cho con chứ không có họ. Tuy nhiên, ở khu vực Bom Bo ( Bù Đăng ) Open nhiều người mang họ Lê, đặc biệt quan trọng là những người lớn tuổi ( từ 60 tuổi trở lên ), cấu trúc tên họ như người Việt ( Kinh ), gồm có họ tên chữ lót là Thị và tên chính ( so với nữ ). Đối với phái mạnh cũng có chữ lót là Văn hoặc một chữ nào đó .
Đối với người S’tiêng vùng thấp ( Bù Đek ), họ tộc và dòng họ truyền thống cuội nguồn phong phú và đa dạng, đậm nét hơn. Hầu như mỗi sóc của người S’tiêng ở đây thường có nhiều họ, mỗi họ có một hoặc nhiều mái ấm gia đình cùng sinh sống. Ở vùng Sóc Bưng, thị xã Bình Long có những họ như : Ma – Prắc – Glay, Ma – Prắc – Srai, Nhi – Vri, Chang – Dreng ; ở sóc Bù Nâu ( ấp 9, xã Lộc Thuận, huyện Lộc Ninh ) thì có họ Bù – Túc, Bù – Đong – Đen, Srai, Ngul, Săn – Rai, Bù – Dông … ; ở ấp 54, xã Lộc An, huyện Lộc Ninh có những họ như Bù – Lay ( họ này có hai nhánh là Bù Lay Có – nhóm người ở trên đồi, gò và Bù – Lay Đak là nhóm vùng trũng thấp ), Bù – Dông, Bù – Đút ; ở xã Long Giang ( Phước Long ) có họ Dôk, … Ở Sóc Bưng, người S’tiêng lấy tên đặt trước, họ đặt sau. Ở Lộc An, hầu hết đều đặt họ trước và tên sau như người Kinh. Cũng có cách đặt tên, họ tương tự như nhưng người S’tiêng ở Lộc Thuận thì dùng chữ lót để đặt, thường thì phái mạnh đặt thêm chữ A phía trước tên và phái đẹp có thêm chữ Cơ phía trước tên, tương tự như như chữ lót Văn và Thị của người Kinh. Cũng có người ghép cả họ mẹ và họ cha nhưng có nơi chỉ lấy họ mẹ .
Họ tộc của người S’tiêng Bù Đek có những nguyên tắc nhất định, tiêu biểu vượt trội nhất là con sinh ra phải lấy họ của mẹ. Người trong cùng một họ, tối thiểu trong khoanh vùng phạm vi ba đời không được kết hôn với nhau. Tuy nhiên, họ tộc của người S’tiêng nhánh Bù Đek có sự tăng trưởng, lan tỏa đến những sóc khác qua con đường hôn nhân gia đình. Do đó, nhiều sóc cùng họ với nhau như họ Bù Dông thì cả ở xã Lộc An và xã Lộc Thuận đều có, những họ ở Sóc Bưng cũng đã lan tỏa đến những huyện Phú Riềng, Bù Đốp, Lộc Ninh …

 Mối quan hệ giữa hôn nhân với họ tộc, gia đình và cộng đồng

Hôn nhân, họ và dòng họ có mối quan hệ ngặt nghèo với nhau, pháp luật những mối quan hệ với hội đồng, mái ấm gia đình, quyết định hành động 1 số ít yếu tố tương quan đến văn hóa truyền thống ứng xử của những thành viên trong hội đồng, mái ấm gia đình .
Đối với hội đồng, mối quan hệ giữa những dòng họ cùng cư trú trong một sóc tương đối bình đẳng. Mở rộng ra, ở khoanh vùng phạm vi giữa những sóc với nhau, người S’tiêng ở Bình Phước không có sự phân biệt về việc dòng họ lớn, dòng họ nhỏ. Mọi người sống trong cùng một sóc phải yêu quý nhau, khi có những hoạt động giải trí lớn của sóc, khách mời từ những sóc khác đều được tôn trọng, quý mến. Đây là điều đặc biệt quan trọng trong văn hóa truyền thống dòng họ của người S’tiêng .
Ở khoanh vùng phạm vi mái ấm gia đình, mối quan hệ dòng họ và những thành viên trong dòng họ phong phú hơn bởi nhiều mối quan hệ có tương quan. Trong hôn nhân gia đình, điều thứ nhất là lấy họ để đặt cho con khi sinh ra. Về cơ bản, vì theo chính sách mẫu hệ nên điều tiên phong và quan trọng nhất là khi đứa con sinh ra đều phải mang họ mẹ. Người S’tiêng kết hôn với những người thuộc cộng đồng cư dân khác, hầu hết con sinh ra theo họ mẹ nếu mẹ là người S’tiêng .

Về nguyên tắc kết hôn, người S’tiêng quy định những người trong cùng một dòng họ, những người có quan hệ dòng họ trong phạm vi ba đời thì không được lấy nhau, tính theo bên mẹ. Đồng thời họ có một quy định khác xuất phát từ phong tục lâu đời là hôn nhân con cô, con cậu. Người chị gái có con gái đầu lòng và người em trai có con trai đầu lòng thì hai người này phải lấy nhau.

Cách gọi mối quan hệ giữa những thành viên trong một mái ấm gia đình của một dòng họ cũng có sự phân biệt. Đối với người có vai vế là ông, bà thì 1 số ít nơi không có sự phân biệt ông nội hay ông ngoại, có nơi những cháu chỉ dùng chung một từ là Yau nhưng cũng có nơi họ dùng từ kèm theo để phân biệt ông hay bà, ví dụ điển hình : Yau Ual là bà nội, ngoại, còn Yau Klâu là ông nội, ngoại .
Có thể thấy văn hóa truyền thống dòng họ và hôn nhân gia đình của người S’tiêng ở Bình Phước có quan hệ mật thiết với nhau, biểu lộ sự phong phú, độc lạ của dân cư sinh sống truyền kiếp vùng đất nam Tây Nguyên nói chung và Bình Phước nói riêng .

Hưng Điền

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn