Bảo đảm sự đa dạng bản sắc văn hóa: Hiểu biết, thấu cảm và tôn trọng sự khác biệt (Bài 1)

Trong Thư gửi Đại hội các dân tộc thiểu số miền Nam, tháng 4/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh căn dặn: “Đồng bào Kinh hay Thổ, Mường hay Mán, Gia Rai hay Ê Đê, Xê Đăng hay Ba Na và các dân tộc thiểu số khác, đều là con cháu Việt Nam, đều là anh em ruột thịt…” Người khẳng định: “Chúng ta phải thương yêu nhau, phải kính trọng nhau, phải giúp đỡ nhau để mưu cầu hạnh phúc chung của chúng ta và con cháu chúng ta”. Đó là cơ sở để xác định xây dựng đất nước ngày càng văn minh, hiện đại, cùng phát triển trên tinh thần bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau là khát vọng chung của 54 dân tộc anh em trong một đại gia đình…

Củng cố niềm tin, cộng cảm và hòa hợp

Với địa bàn cư trú trải rộng trên ba phần tư diện tích đất liền, cộng đồng các dân tộc thiểu số (DTTS) chiếm một phần bảy dân số quốc gia. Thành tựu trong việc đảm bảo quyền phát triển và phát triển văn hóa các DTTS là những minh chứng cụ thể về thúc đẩy quyền tộc người nói riêng và quyền con người nói chung tại Việt Nam. Trong đó, Đảng và Nhà nước ta đã và đang thực thi nhiều chiến lược quan trọng nhằm đẩy mạnh sự nghiệp bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa, coi di sản văn hóa các dân tộc anh em là bộ phận quan trọng trong nền văn hóa Việt Nam thống nhất trong đa dạng.

Bên cạnh đó, cần chứng minh và khẳng định và nhận thức thâm thúy rằng, trong những cuộc cuộc chiến tranh, đồng bào những DTTS đã quyết tử biết bao xương máu cho độc lập, tự do của Tổ quốc. Trong thời bình, những bản làng vùng cao, những tộc người đồng đội lại là những lá chắn thép tạo nên phên dậu vững chắc của vương quốc. Trong nhiều năm qua, thực thi những chủ trương, chủ trương của Đảng và Nhà nước, bộ mặt nông thôn miền núi đã và đang thay đổi không ngừng, đời sống đồng bào có nhiều khởi sắc. Vấn đề dân tộc và chủ trương đại đoàn kết những dân tộc là một yếu tố mang tầm kế hoạch, cơ bản và lâu dài hơn của hàng loạt sự nghiệp cách mạng. Vẫn biết rằng, do nhiều yếu tố, đời sống của một bộ phận đồng bào còn gặp nhiều khó khăn vất vả, nhưng khát vọng rút dần khoảng cách giữa miền núi và miền xuôi, tạo thời cơ tăng trưởng bình đẳng những dân tộc là một lộ trình đồng điệu. Những di sản, những tinh hoa văn hóa và niềm tự tôn đại ngàn đang từng ngày được Phục hồi và phát huy .Đồng bào Dao Thanh Y (Quảng Ninh) trẩy hội- (Ảnh TL)

Một lần nữa, chúng ta cần khẳng định, không có nền văn hóa lớn và nền văn hóa nhỏ, chỉ có các nền văn hóa khác nhau. Không có một chủ thể văn hóa nào có thể dùng sức mạnh để áp đặt các giá trị văn hóa của cộng đồng mình lên một chủ thể văn hóa khác. Đó là một mệnh đề cần được nhận thức đầy đủ và sâu sắc. Chúng ta hiểu rằng, sự khác biệt trong văn hóa giữa các dân tộc anh em đã tạo nên các giá trị bản sắc. Bản sắc là những nét độc đáo riêng có, là sự khẳng định lịch sử sinh tồn, phát triển và định danh mỗi tộc người trên bản đồ văn hóa của một quốc gia gồm nhiều dân tộc. Sự góp mặt của các tộc người trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam đã tạo nên một đất nước có nền văn hóa thống nhất trong đa dạng, với những giá trị vô cùng quý báu và hấp dẫn.

“ Tấm thổ cẩm Tổ quốc ” dệt bằng một bức tranh đa sắc mà những nét hoa văn sinh động là văn hóa những vùng, miền và những tộc người. Nền văn hóa Việt Nam giàu sang chính là tấm “ hộ chiếu ” trình làng hình ảnh quốc gia với cộng đồng văn hóa quả đât. Chính thế cho nên, sự độc lạ, truyền thống văn hóa của mỗi tộc người đều được khẳng định chắc chắn và cần phải được ứng xử một cách bình đẳng trên niềm tin tôn trọng .Nếu tất cả chúng ta biết ghi nhận, đối thoại và lắng nghe thì những dân tộc đồng đội sẽ có thời cơ hiểu biết nhau hơn. Qua đó, củng cố niềm tin, sự cộng cảm, hòa hợp và đoàn kết cùng nhau tăng trưởng trong tình quốc gia, nghĩa đồng bào sâu nặng và to lớn .

Hạn chế các “cú sốc” văn hóa

Đã có hàng trăm định nghĩa, khái niệm về văn hóa, nhưng chúng tôi ưng ý với cách cắt nghĩa của nhà nghiên cứu Phan Ngọc do nhà văn Nguyên Ngọc dẫn lại : Văn hóa không phải là một “ cái ” mà là một “ cách ”. Cũng nghiêng về hướng lý giải đó, triết học gia người Pháp Jean Paul Sartre từng đưa ra mệnh đề “ sống là lựa chọn ”, lựa chọn và chịu nghĩa vụ và trách nhiệm với sự lựa chọn ấy. Từ hệ quy chiếu này, tất cả chúng ta nhận thấy, những DTTS Việt Nam đã làm nên văn hóa bằng quy trình sống trong thiên nhiên và môi trường địa hình cảnh sắc, khoảng trống sống sót mà họ đã lựa chọn. Với quy trình cư trú truyền kiếp giữa miền thượng du, đại ngàn với tổng thể những gì thuộc về nó đã pháp luật việc hình thành nên những giá trị văn hóa của những tộc người. Nói rõ hơn, cũng như dân cư đồng bằng làm lúa nước, dân cư duyên hải làm ngư nghiệp, những dân tộc bạn bè trên miền rừng núi đã liên tục vấn đáp cho những câu hỏi một cách có nghĩa vụ và trách nhiệm về sự lựa chọn của mình bằng những đặc thù, tập quán pháp riêng không liên quan gì đến nhau .Đồng bào Cơ Ho hòa tấu cồng chiêng

Hầu hết đồng bào các DTTS cư trú ở vùng rừng núi. Rừng đã chi phối toàn bộ cuộc sống, cách sống, lối sống, kiểu sống của cư dân. Trong không gian của rừng (gồm năm loại: rừng cư trú, rừng làm rẫy, rừng sinh hoạt, rừng nghĩa địa, rừng thiêng), thì thiết chế xã hội cổ truyền, hệ thống tri thức bản địa, các tập tục, nghi lễ, kiến trúc, trang phục, nghệ thuật…hình thành. Những điều đó đã làm nên nét riêng, dấu ấn riêng, bản sắc riêng của mỗi tộc người. Nếu chúng ta tiếp cận hệ thống nhân sinh quan và thế giới quan của đồng bào với sự hiểu biết, thấu cảm sẽ ghi nhận được những hệ giá trị cực kỳ quý giá; nếu cảm quan hời hợt sẽ chỉ thấy vỏ hiện tượng bên ngoài về những sự “khác biệt”. Tâm lý định kiến, kỳ thị, lối nhìn áp đặt, lập luận phản bác và cách làm sai thường xuất phát từ yếu tố thứ hai…

Ví như, nhiều người với đánh giá và nhận định chủ quan và phiến diện, đã phê phán tục “ ăn trâu ” của 1 số ít dân tộc ở Tây Nguyên là dã man với động vật hoang dã, là hành vi triệt tiêu sức kéo. Họ quên rằng, nếu không chỉ nhìn vào hiện tượng kỳ lạ thì tập tục hiến sinh truyền kiếp này gắn liền với những giá trị thiêng liêng và nhân văn. Thông điệp chuyển tải tới thần linh trong nghi lễ “ ăn trâu ” là sự gửi gắm những khát vọng về mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, mong cầu sức khỏe thể chất và ý thức cố kết hội đồng .

Ví như, do áp đặt chủ quan mà nhiều đặc trưng kiến trúc của đồng bào bị phá vỡ để thay bằng những dãy nhà bê tông đồng phục vô hồn, nhiều bến nước thiêng với “giọt nước” đầu nguồn trong lành đã bị chặn dòng. Cũng bởi lẽ khảo sát không thấu đáo mà rất nhiều nhà sinh hoạt cộng đồng được xây dựng nên hết sức tốn kém nhưng vắng bóng người dân đến sinh hoạt, vì họ cảm thấy lạnh lẽo, xa lạ. Rất nhiều lễ hội “của đồng bào” nhưng ít có sự tham gia của đồng bào, vì hầu hết là lễ hội “diễn”, không còn mang tính bản nguyên thiêng liêng và sắc màu truyền thống của nó.

Trẻ em dân tộc Mông trong trang phục truyền thống của dân tộc (Ảnh Thanh Hà)

Chúng tôi đã từng dự khán một số lễ hội cổ truyền được ngành văn hóa các cấp phục dựng với những kịch bản sơ sài, sai sót về kiến thức dân tộc học, chắp nối và lẫn lộn văn hóa các sắc tộc. Tại các sự kiện này, nhiều già làng, trí thức và đồng bào DTTS có ý kiến phản biện nhưng hầu hết không được ghi nhận. Việc của những người tổ chức hình như chỉ là giải ngân và ghi hình tư liệu báo cáo. Chúng tôi cũng thắc mắc về một lễ hội lớn hằng năm ở Lâm Đồng là lễ hội thác Pongour vốn có từ xa xưa của đồng bào Cơ Ho bản địa, không hiểu sao nhiều năm gần đây, ngành văn hóa địa phương lại trao vai trò chủ thể cho đồng bào Thái vốn là tộc người mới di cư từ phía Bắc vào !?…

Nhân đây, nhớ lại hồi đầu năm 2018, chỉ huy xã Pà Cò ( huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình ) đã “ nhiệt tình ” phát hành một văn bản thông tin hội đồng người Mông bỏ tết riêng mà sẽ cùng ăn Tết Nguyên Đán chung với người Kinh. Lý do được xã này đưa ra là để giảm thiểu thời hạn nghỉ ngơi và hạn chế tệ nạn. Xét về yếu tố hành chính, việc làm này không ít có ý nghĩa tích cực, nhưng từ góc nhìn văn hóa thì đó là một ứng xử chưa thực sự khoa học, tương thích. Chúng ta biết rằng, tết của người Mông ( và nhiều tộc người khác ) là di sản văn hóa, có nguồn gốc lịch sử dân tộc và giá trị riêng của nó. Đồng thời, tết truyền thống của đồng bào là một thời cơ thực hành văn hóa lớn nhất trong năm. Cái tết ấy là khoảng trống bộc lộ bản sắc tộc người với những lễ thức, game show dân gian, giao lưu dân ca, dân nhạc, dân vũ. Gộp tết, có nghĩa là mất tết, cũng là tín hiệu làm phai nhạt, dẫn đến triệt tiêu nhiều giá trị văn hóa ý thức …

Trong bài viết này, chúng tôi không có ý liệt kê các vụ việc hay vấn đề thể hiện các “cú sốc” văn hóa. Ở đây, chỉ dẫn lại vài sự ứng xử chưa thật sự thấu đáo. Những ứng xử đó ít nhiều đã làm tổn thương đến một bộ phận đồng bào, họ cảm thấy bị phân biệt, đối xử và thiếu sự tôn trọng. Từ đó, sẽ dẫn đến tâm lý bị lấn át, mặc cảm, tự ti. Chuyện gộp tết Mông vào tết Kinh hay thay đổi chủ thể lễ hội cổ truyền không đúng bản nguyên là những ví dụ rõ nét. Thử đứng ở vị trí chủ thể văn hóa, sẽ cảm nhận sâu sắc rằng, những việc làm nói trên thật khó nhận được sự đồng thuận thực chất – như lý giải của những người có trách nhiệm…  (Còn tiếp)

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn