nhà Minh

Nhà Minh (chữ Hán: 明朝, Hán Việt: Minh triều; 23 tháng 1 năm 1368 – 25 tháng 4 năm 1644 [chú thích 1]) là triều đại cuối cùng do người Hán kiến lập trong lịch sử Trung Quốc. Năm 1368, Chu Nguyên Chương sau khi tiêu diệt các thế lực quần hùng, tại phủ Ứng Thiên đăng cơ, quốc hiệu Đại Minh[3], do hoàng thất họ Chu, nên còn được gọi là Chu Minh2. Đầu thời kiến quốc, Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương định đô tại phủ Ứng Thiên (nay là Nam Kinh), đến năm Vĩnh Lạc thứ 19 (1421), Minh Thành Tổ Chu Đệ dời đô đến phủ Thuận Thiên (nay là Bắc Kinh), kinh sư cũ đổi thành Nam Kinh2 .

Thời kỳ đầu triều Minh, qua chủ trương nghỉ ngơi lại sức của Chu Nguyên Chương, quốc lực triều Minh Phục hồi nhanh gọn, sử xưng Hồng Vũ chi trị3. Đến thời kỳ Minh Thành Tổ Chu Đệ, quốc thế đạt đỉnh, những năm Vĩnh Lạc khoa trương chủ quyền lãnh thổ, còn phái khiển Trịnh Hòa bảy lần hạ Tây Dương, học giả văn minh gọi là Vĩnh Lạc thịnh thế. Sau đó, thời kỳ Nhân Tông và Tuyên Tông cũng là thời hưng thịnh, sử xưng Nhân Tuyên chi trị. Tuy nhiên, thời kỳ Anh Tông và Cảnh Thái Đế, trải qua sự biến Thổ Mộc bảo, quốc lực trung suy3. Sau khi Thế Tông đăng cơ, phát sinh tranh chấp Đại lễ nghị, sau khi thanh trừ thế lực hoạn quan và quyền thần nhà vua tổng quản triều cương, thực hành thực tế Gia Tĩnh tân chính, tuy nhiên sau này không chăm sóc triều chính. Sau khi Minh Thế Tông từ trần, trải qua Long Khánh tân chính và Vạn Lịch trung hưng, quốc lực được Phục hồi. Trung kỳ thời Thần Tông, nhà vua dần lơ đãng triều chính, sử xưng Vạn Lịch đãi chính, khởi đầu chính trị hỗn loạn thời vãn Minh. Thời Hi Tông, đám hoạn quan làm mưa làm gió triều cương, sau khi Tư Tông kế vị thì bị diệt trừ. Tuy nhiên, do Tư Tông có quyết sách sai lầm đáng tiếc, cùng với nội ưu ngoại hoạn, triều Minh ở đầu cuối mất vào tay Lý Tự Thành vào năm 1644. Sau đó, chính quyền sở tại Nam Minh rồi Minh Trịnh liên tục sống sót trong mấy thập niên, kết thúc khi triều Thanh sở hữu Đài Loan2 .Lãnh thổ triều Minh bao quát khu vực phía nam Vạn Lý Trường Thành và tỉnh Liêu Ninh lúc bấy giờ. Trong những năm đầu, quyền tông chủ của nhà Minh lan rộng ra đến biển Nhật Bản, Ngoại Hưng An Lĩnh và lưu vực Hắc Long Giang, sau đó suy giảm còn khu vực Liêu Hà. Triều Minh từng đặt cơ cấu tổ chức ki mi tại Đông Bắc Trung Quốc thời nay, đông bộ Tân Cương và Tây Tạng. 4 Tuy nhiên, sống sót tranh nghị lớn về yếu tố triều Minh trong thực tiễn thống trị Tây Tạng. Thời kỳ Minh Thành Tổ, triều Minh từng chinh phục và thống trị An Nam ( nay là miền bắc Nước Ta ) trong một thời hạn ngắn2. Căn cứ theo ” Minh thực lục “, nhân khẩu triều Minh đạt đỉnh vào năm Thành Hóa thứ 15 ( 1479 ) với hơn 70 triệu người5, tuy nhiên có nhiều học giả cho rằng đương thời sống sót giấu giếm hộ khẩu với số lượng lớn, do đó nhận định đỉnh cao nhân khẩu thực tiễn là trên 100 triệu6. Thời Minh, thủ công nghiệp và kinh tế tài chính thương phẩm phồn vinh, Open tập trấn thương nghiệp và manh nha tư bản chủ nghĩa, văn hóa truyền thống thẩm mỹ và nghệ thuật hiện ra xu thế thế tục hóa7.

Lịch sử

Kiến quốc và thống nhất

Cuối thời Nguyên, quan viên tham ô, quý tộc hủ hóa, triều chính hủ bại. Nhằm loại trừ thâm hụt ngân sách, triều đình tăng nặng thu thuế, đồng thời in tùy tiện lượng lớn tiền mới ” Chí chính bảo sao “. Kết quả gây nên lạm phát kinh tế, cộng thêm những loại thiên tai diễn ra liên tục khiến dân chúng khó mà sống sót. Năm 1351, Nguyên Thuận Đế phái Giả Lỗ trị lý Hoàng Hà, trưng dụng 20 vạn người từ những địa phương. Tháng năm cùng năm, Fan Hâm mộ Bạch Liên giáo là Hàn Sơn Đồng và Lưu Phúc Thông kích động dân chúng chịu nhiều tổn thất do thiên tai và bị đốc công ngược đãi triển khai phản Nguyên khởi sự. Họ lập nên Quân Khăn Đỏ, hay Hồng Cân quân, chiếm cứ những khu vực Hà Nam và An Huy8. Quân Khăn Đỏ cùng nghĩa quân những địa phương liên tục khởi sự, thế lực khuếch trương đến khu vực Hoa Trung, Hoa Nam. Sang năm 1352, Quách Tử Hưng thuộc Quân Khăn Đỏ tập hợp dân chúng khởi nghĩa, công chiếm Hào Châu ( nay là Phượng Dương, An Huy ). Không lâu sau, một người Phượng Dương xuất thân nông dân là Chu Nguyên Chương đi theo Quách Tử Hưng, nhiều lần lập chiến công, được Quách Tử Hưng trọng thị và tin tưởng. Sau đó, Chu Nguyên Chương rời Hào Châu, tăng trưởng thế lực riêng8 9 .Năm 1356, Chu Nguyên Chương suất binh sở hữu Kim Lăng ( nay là Nam Kinh, Giang Tô ), đổi thành Ứng Thiên phủ, đồng thời chiếm cứ 1 số ít khu vực quân sự chiến lược trọng điểm nằm quanh đó. Chu Nguyên Chương chấp thuận đồng ý yêu cầu ” cao trúc tường, quảng tích lương, hoãn xưng vương ” của mưu sĩ Chu Thăng, trải qua vài năm nỗ lực, tiềm năng quân sự chiến lược và kinh tế tài chính nhanh gọn vững mạnh. Năm 1360, Chu Nguyên Chương và một thủ lĩnh khởi nghĩa khác là Trần Hữu Lượng triển khai giao chiến tại Long Loan thuộc tây-bắc Tập Khánh, thế lực Trần Hữu Lượng đại bại và phải đào thoát đến Giang Châu ( nay thuộc Cửu Giang, Giang Tây ). Năm 1363, trải qua Thủy chiến tại hồ Bà Dương, thế lực Trần Hữu Lượng về cơ bản bị hủy hoại. Năm 1367, Chu Nguyên Chương tự xưng Ngô Vương, suất quân sở hữu Bình Giang ( nay là Tô Châu, Giang Tô ), diệt một thủ lĩnh khởi nghĩa vững mạnh khác là Trương Sĩ Thành. Cùng năm, Chu Nguyên Chương hủy hoại Phương Quốc Trân cát cứ tại duyên hải Chiết Giang8 .Tháng 1 năm 1368, Chu Nguyên Chương xưng đế tại Nam Kinh, tức Minh Thái Tổ, niên hiệu Hồng Vũ, triều Minh được kiến lập. Sau đó, thừa cơ triều đình Nguyên có xung đột nội bộ, quân Minh thực thi Bắc phạt và Tây chinh, trong cùng năm công chiếm Đại Đô ( nay là Bắc Kinh ) của Nguyên, triều Nguyên triệt thoát khỏi Cafe Trung Nguyên, sử xưng Bắc Nguyên. Sau đó, quân Minh hủy hoại thế lực Minh Ngọc Trân tại Tứ Xuyên vào năm 1371, đến năm 1381 thì hủy hoại Lương vương của Nguyên vẫn chiếm cứ Vân Nam. Năm 1387, nhà Minh xuất quân thu phục Liêu Đông, vượt mặt Ngạch Cáp Xuất. Cuối cùng, đến năm 1388, quân Minh xâm nhập Mạc Bắc ( phía bắc sa mạc Gobi ) tiến công và vượt mặt Bắc Nguyên. Trung Quốc đến đây ổn định8.

Hoàng quyền tập trung và Kiến Văn tước phiên

Sau khi bình định thiên hạ, Minh Thái Tổ đại phong công thần, tuy nhiên do tính cách đa nghi nên ông có nghi kị với những công thần này. Minh Thái Tổ dựa vào đại án Hồ Duy Dung và Lam Ngọc, gần như đem hàng loạt công thần diệt trừ10. Thừa tướng Hồ Duy Dung rất được Chu Nguyên Chương sủng tín, tuy nhiên ngày càng hống hách, tấu chương đại sự trong triều thứ nhất phải qua tay ông. Năm 1380, Minh Thái Tổ lấy tội danh chuyên quyền làm càn để giết Hồ Duy Dung cùng những người khác như Ngự sử đại phu Trần Ninh. Năm 1390, có người tố cáo Lý Thiện Trường và Hồ Duy Dung có quan hệ mật thiết, Lý Thiện Trường do đó bị ban chết. Tổng cộng, số người liên lụy là hơn ba vạn người, sử xưng ” Hồ Duy Dung án ” 10. Sau đó, Minh Thái Tổ lấy tội danh ngông cuồng hống hách để giết Đại tướng quân Lam Ngọc, hơn một vạn năm nghìn người mất mạng trong tru di diệt tộc, sử xưng ” Lam Ngọc án “. Cùng với Không ấn án và Quách Hoài án, gọi chung là Minh sơ tứ đại án. Đến lúc này, ngoại trừ Thang Hòa và Cảnh Bỉnh Văn, gần như là hàng loạt công thần đã bị giết. Minh Thái Tổ trải qua một loạt phương pháp như đả kích công thần, cho đặc vụ đi giám thị mà tăng cường hoàng quyền, khiến trình độ chuyên chế của nhà vua triều Minh vượt trên những triều đại trước đó tại Trung Quốc10 .Đầu thời hạn kiến quốc, có bộ phận địa chủ và văn nhân không muốn làm quan góp sức cho triều đình mới, do đó chọn những phương pháp như tự sát, tự hủy hoại thân thể, đi lên Mạc Bắc, ẩn cư thâm sơn, hay chém ngón tay, thề không xuất sĩ. Do đó Chu Nguyên Chương thiết lập hình phạt mới, tuyên cáo rằng những sĩ đại phu không ship hàng triều đình là phạm tội, sát hại nhiều học giả không muốn phụng sự triều Minh và đang làm quan cho tân triều, khiến cho những sĩ đại phu có kĩ năng còn lại rất ít11 12. Minh Thái Tổ sau khi tức vị một mặt giảm nhẹ gánh nặng cho nông dân, Phục hồi sản xuất kinh tế tài chính, cải cách lại trị từ thời Nguyên, trừng trị thăm quan, kinh tế tài chính xã hội được Phục hồi và tăng trưởng, sử xưng Hồng Vũ chi trị .Minh Thái Tổ phân phong cho những hoàng tử làm vương, để tăng cường biên phòng, che chắn cho hoàng thất. Trong đó, những phiên vương tại phương bắc có thế lực khá mạnh, lớn nhất là thế lực của Tần vương Chu Sảng, Tấn vương Chu Cương và Yên vương Chu Đệ. Nhằm đề phòng trong triều đình có gian thần làm càn, Minh Thái Tổ pháp luật chư vương hoàn toàn có thể dâng thư cho TW tróc nã gian thần, khi thiết yếu nhận được mật chiếu của nhà vua, lĩnh binh ” tĩnh nạn ” ( ý là ” bình định quốc nạn ” ). Đồng thời, nhằm mục đích đề phòng chư vương quá mạnh khó tương khắc và chế ngự, Minh Thái Tổ cũng chấp thuận đồng ý nhà vua kế vị sau này khi thiết yếu hoàn toàn có thể hạ lệnh ” tước phiên ” 10 .Năm 1398, Minh Thái Tổ từ trần, do Thái tử Chu Tiêu mất sớm nên Hoàng thái tôn Chu Doãn Văn tức vị, niên hiệu Kiến Văn, tức Minh Huệ Tông. Nhằm củng cố hoàng quyền, Minh Huệ Tông cùng với những đại thần thân tín như Tề Thái, Hoàng Tử Trừng mật mưu tước phiên. Chu vương Chu Túc, Đại vương Chu Quế, Tề vương Chu Phù, hay Tương vương Chu Bách trước sau bị phế trừ làm thứ nhân, hoặc bị giết. Đồng thời, Minh Huệ Tông lấy danh nghĩa biên phòng để điều động tinh binh của Yên vương đi, chuẩn bị sẵn sàng tước trừ Yên vương. Kết quả là Yên vương Chu Đệ theo đề xuất kiến nghị của Diêu Quảng Hiếu lấy danh nghĩa ” thanh quân trắc, tĩnh nội nạn ” để khởi binh, ở đầu cuối nam hạ sở hữu kinh sư, đó là Tĩnh Nan chi biến. Chu Đệ tức vị, tức Minh Thành Tổ, niên hiệu Vĩnh Lạc. Minh Huệ Tông không rõ tung tích giữa đám cháy lớn trong cung thành13.

Vĩnh Lạc thịnh thế và Nhân-Tuyên chi trị

Sau Hồng Vũ chi trị, Vĩnh Lạc thịnh thế thời Thành Tổ và Nhân-Tuyên chi trị thời Nhân Tông và Minh Tông là một ttrong những thời kỳ hưng thịnh của triều Minh. Thời kỳ Minh Thành Tổ, quân sự chiến lược hưng thịnh, thứ nhất tiến công An Nam, đưa An Nam vào map triều Minh, thiết lập Giao Chỉ bố chính ty. Sau đó, Minh Thành Tổ năm lần tự dẫn quân vào Mạc Bắc tiến công Thát Đát và Ngõa Lạt ( hai thế lực Mông Cổ sau khi Bắc Nguyên phân liệt ). Minh Thành Tổ sách phong Ngõa Lạt tam vương, khiến họ trái chiều với Thát Đát, chờ đến sau khi Ngõa Lạt hưng thịnh lại trợ giúp Thát Đát thảo phạt Ngõa Lạt, không để cho bên nào chiếm ưu thế14. Đồng thời, Minh Thành Tổ loại bỏ Đại Ninh đô ty, đem Ninh vương Chu Quyền nội thiên Nam Xương, trao cho ba vệ sở Ngột Lương Cáp Mông Cổ là Đóa Nhan, Thái Ninh và Phúc Dư quyền tự trị, tuy nhiên không chấp thuận đồng ý cho người tam vệ Mông Cổ này dời về phía nam đến khu vực Đại Ninh chăn thả. Minh Thành Tổ triển khai trấn áp Ngột Lương Cáp Mông Cổ vào năm 1406 và 1422, nhằm mục đích duy trì không thay đổi trong khu vực15. Nhằm an phủ những bộ lạc Nữ Chân ở phía đông bắc, Minh Thành Tổ đặt vệ thường trực Hải Tây Nữ Chân ( thượng du sông Tùng Hoa ) và Kiến Châu Nữ Chân ( giữa sông Tùng Hoa, sông Mẫu Đơn ) đã quy phụ, đồng thời phái Diệc Thất Cáp an phủ Dã Nhân Nữ Chân tại hạ du Hắc Long Giang. Năm 1407, Diệc Thất Cáp tại khu vực Nô Nhi Can bờ đông hạ du Hắc Long Giang đặt Nô Nhi Can đô ty, khuếch trương cương vực phía đông Đại Minh. Năm 1413, Diệc Thất Cáp thị sát hòn đảo Khố Hiệt ( Sakhalin ), công bố quyền tông chủ của triều Minh với khu vực này16. Minh Thành Tổ biến hóa sách lược ngoại giao bế quan tự thủ của Minh Thái Tổ, từ năm 1405 khởi đầu phái hoạn quan Trịnh Hòa hạ Tây Dương, tiếp xúc với những vương quốc, tuyên thị uy đức và kiến lập thể chế triều cống, cũng có thuyết cho là nhằm mục đích vây hãm ngăn ngừa Đế quốc Timur tại Tây Á14. Trịnh Hòa hạ Tây Dương tổng số bảy lần, sáu lần trước trong những năm Vĩnh Lạc và do Minh Thành Tổ phái khiển, thuyền đội Trịnh Hòa ghi dấu trên khắp khu vực Khu vực Đông Nam Á và Nam Á, còn lập địa thế căn cứ tại Malacca. Quy mô của thuyền đội là chưa từng có trước đó, đi xa nhất đến khu vực Somali tại Đông Phi, khuếch đại sức ảnh hưởng tác động của triều Minh so với những vương quốc Khu vực Đông Nam Á và ven Ấn Độ Dương. 13 .Trên phương diện văn trị, Minh Thành Tổ cho biên soạn ” Vĩnh Lạc đại điển ” có quy mô lớn, khu công trình này có 22.877 quyển, số chữ ước tính có hơn 370 triệu. Căn cứ theo ghi chép, thời Minh chỉ có Hiếu Tông và Thế Tông duyệt đại điển17. Ngoài ra, Minh Thành Tổ cũng không cho sao chép khắc in ” Vĩnh Lạc đại điển “, quyết định hành động chỉ chế tác một phần bản sao, đến năm 1409 thì hoàn thành18. Năm 1405, Minh Thành Tổ đổi Bắc Bình thành Bắc Kinh, gọi là ‘ hành tại ‘, đồng thời thiết lập những nha môn như Bắc Bình quốc tử giám. Năm 1409, Minh Thành Tổ tuần thị Bắc Kinh, tại Bắc Kinh thiết lập lục bộ và đô sát viện, đồng thời thiết lập lăng tẩm cho Từ hoàng hậu tại Bắc Kinh, hiển thị tín hiệu thiên đô. Trải qua mười mấy năm quy hoạch, Bắc Kinh sơ bộ đạt được phồn vinh. Năm 1416, Minh Thành Tổ công bố quan điểm thiên đô, nhận được tán đồng, năm sau mở màn thiết kế Bắc Kinh trên quy mô lớn. Năm 1420, tuyên cáo triển khai xong khu công trình, năm sau thiên đô. Vì trong những năm Vĩnh Lạc thiên hạ đại trị, đồng thời lại tận lực khai thác giao lưu hải ngoại, do vậy có học giả gọi tiến trình này là Vĩnh Lạc thịnh thế. Tuy nhiên, Minh Thành Tổ cho giết nhiều người sự không tương đồng quan điểm, như những cựu thần Hoàng Tử Trừng, Tề Thái đều bị giết19 .Sau khi Minh Thành Tổ từ trần, trưởng tử là Chu Cao Sí tức vị, tức Minh Nhân Tông, niên hiệu Hồng Hi. Minh Nhân Tông tuổi đã cao, trị vì được gần một năm thì từ trần. Ông thống trị theo thiên hướng bảo thủ, ủy nhiệm những hiền thần như ” Tam Dương ” ( Dương Sĩ Kỳ, Dương Vinh, Dương Phổ ) phụ tá triều chính, đình chỉ Trịnh Hòa hạ Tây Dương và cuộc chiến tranh đối ngoại để tích góp dân lực, khuyến khích sản xuất, độ lượng trong xét xử, nỗ lực thi hành tiết kiệm chi phí. Sau khi Minh Nhân Tông từ trần, trưởng tử là Chu Chiêm Cơ tức vị, là Minh Tuyên Tông, niên hiệu Tuyên Đức. Nhân Tông về cơ bản thừa kế mục tiêu của phụ vương, thực thi đức chính trị quốc, đồng thời cho tiến hành hạ Tây Dương lần cuối. Minh Tuyên Tông cực kỳ yêu quý mĩ thuật, có tác phẩm truyền thế. Tuy nhiên, trong thời hạn ông chấp chính cũng có những điều tệ hại. Do Minh Tuyên Tông thích nuôi dế mèn ( tên Hán cổ là ” xúc chức ” ), nhiều quan lại do vậy tranh nhau nịnh hót, nên ông bị gọi là ” Xúc Chức thiên tử “. Đồng thời, Minh Tuyên Tông đả phá quy củ hoạn quan không được can chính do Thái Tổ truyền lại, 1 số ít thái giám như Vương Chấn mở màn can chính, là mầm họa của thái giám chuyên quyền thời Minh Anh Tông. Năm 1435, Minh Tuyên Tông từ trần, con là Chu Kỳ Trấn kế vị khi mới chín tuổi, tức Minh Anh Tông, niên hiệu Chính Thống13.

Thổ Mộc chi biến và Hoằng Trị trung hưng

Minh Anh Tông từ nhỏ đã sủng tín hoạn quan Vương Chấn, khởi đầu hành vi hoạn quan chuyên quyền nghiêm trọng của triều Minh. Năm 1442, người hạn chế quyền thế của Vương Chấn là Trương thái hoàng thái hậu từ trần20, đương thời Minh Anh Tông gần 15 tuổi, Vương Chấn càng thêm chuyên quyền. Sau khi nguyên lão trọng thần ” Tam Dương ” từ trần, Vương Chấn chuyên quyền hống hách, triệt hạ biển sắt ghi sắc mệnh cấm chỉ hoạn quan can chính do Thái Tổ lưu lại, Minh Anh Tông so với nhân vật này càng tin tưởng hơn21 .Năm 1435, bộ lạc Ngõa Lạt của tộc Mông Cổ dần vững mạnh, thường sinh sự tại khu vực biên cảnh của triều Minh. Năm 1449, thủ lĩnh Ngõa Lạt là Dã Tiên suất quân nam hạ phạt Minh. Vương Chấn khuyến khích khiến Minh Anh Tông lĩnh 50 vạn binh sĩ ngự giá thân chinh. Sau khi đại quân rời khỏi kinh thành, binh sĩ thiếu lương kiệt sức. Đầu tháng tám, đại quân mới đến Đại Đồng. Vương Chấn được báo những lộ quân tiền tuyến đều chiến bại, sợ không dám giao chiến, bèn ra lệnh triệt thoái hàng loạt chiến binh. Quân Minh kéo về đến Thổ Mộc bảo ( nay thuộc huyện Hoài Lai, Hà Bắc ) thì bị quân Ngõa Lạt đuổi kịp, binh sĩ tử thương quá nửa, đại thần tùy tòng cũng có hơn 50 người trận vong. Minh Anh Tông đột vây bất thành và bị bắt, Tướng quân Phàn Trung tức giận giết Vương Chấn22, sử xưng Thổ Mộc bảo chi biến, là một bước ngoặt chuyển từ thịnh sang suy của triều Minh23 .Sau khi tin tức từ Thổ Mộc bảo truyền đến Bắc Kinh, triều đình hỗn loạn. Một số đại thần nhu yếu thiên đô đến Nam Kinh Ứng Thiên phủ tuy nhiên bị Binh bộ thị lang Vu Khiêm bác bỏ. Cùng năm, đại thần tôn em của Anh Tông là Chu Kỳ Ngọc tức vị, tức Minh Cảnh Đế ( hay Minh Đại Tông ), niên hiệu Cảnh Thái. Vu Khiêm được thăng làm Binh bộ thương thư, chỉnh đốn biên phòng tích cực sẵn sàng chuẩn bị cuộc chiến tranh, đồng thời quyết định hành động nhất quyết bảo vệ Bắc Kinh, những lộ quân cần vương từ những địa phương liên tục tiến đến. Tháng mười cùng năm, quân Ngõa Lạt đến sát bên thành Bắc Kinh. Vu Khiêm chỉ huy những lộ quân Minh kháng cự, Dã Tiên suất quân triệt thoái24. Triều Minh giành thắng lợi trong trận bảo vệ Bắc Kinh, Vu Khiêm phản bác những quan điểm khác, tăng cường củng cố quốc phòng, cự tuyệt cầu hòa, đến năm sau liên tục đánh lui quân Ngõa Lạt nhiều lần xâm phạm23 .Dã Tiên nhận thấy giữ Minh Anh Tông đã thành không có ý nghĩa, vào năm 1450 cho phóng thích ông. Tuy nhiên, do yếu tố hoàng quyền nên Minh Đại Tông không muốn tiếp đón Minh Anh Tông, khởi đầu không muốn khiển sứ nghênh giá, rồi giam lỏng Minh Anh Tông trong Nam cung, đồng thời phế hoàng thái tử Chu Kiến Thâm ( con của Minh Anh Tông ), lập con mình là Chu Kiến Tế làm thái tử. Không lâu sau, Kiến Tế bệnh mất, Đại Tông không còn con trai tuy nhiên chần chừ không muốn tái lập Chu Kiến Thâm làm thái tử ; huynh đệ Anh Tông và Đại Tông do đó trái chiều nghiêm trọng25 . Năm 1457, đám Thạch Hanh, Từ Hữu Trinh liên minh nhằm mục đích phục vị cho Minh Anh Tông, họ thừa cơ Minh Đại Tông mắc trọng bệnh mà phát động binh biến. Từ Hữu Trinh suất quân công nhập Tử Cấm Thành, đám Thạch Hanh sở hữu Đông Hoa Môn, lập Minh Anh Tông tại Phụng Thiên điện, cải nguyên Thiên Thuận. Họ giam giữ Minh Đại Tông, bắt giết Vu Khiêm và Đại học sĩ Vương Văn, sử xưng Đoạt Môn chi biến. Do hai lần tức vị, Minh Anh Tông trở thành nhà vua duy nhất trong số những nhà vua Minh-Thanh quản lý Tập Đoàn Cafe Trung Nguyên sử dụng hai niên hiệu. Sau khi phục vị, Minh Anh Tông thi hành tân chính, phế trừ chính sách tuẫn tàng từ thời Minh Thái Tổ. Sau đó, Minh Anh Tông cho lưu đày Từ Hữu Trinh do chính biến nội bộ, nhân biến Tào Thạch mà giết đám Thạch Hanh, Tào Cát Tường ; đồng thời cho đám hiền thần Lý Hiền nắm quyền. Năm 1464, sau khi Minh Anh Tông từ trần, con ông là Chu Kiến Thâm tức vị, tức Minh Hiến Tông, niên hiệu Thành Hóa23 .Để rửa oan cho Vu Khiêm, Minh Hiến Tông Phục hồi đế hiệu cho Minh Đại Tông, xét lại án oan Đoạt Môn, khiến nhiều người hài lòng. Tuy nhiên, Minh Hiến Tông nói lắp, do vậy rất ít khi tiếp đại thần, suốt ngày say đắm với Vạn quý phi26, sủng tín đám hoạn quan Uông Trực, Lương Phương, những năm cuối còn yêu quý thuật thần tiên. Đến đây đám gian nịnh nắm quyền, Tây xưởng hoành hành, triều cương hủ bại, dân chúng khổ sở. Hoạn quan Uông Trực nhận được sủng tín của Minh Hiến Tông, ngông cuồng hống hách, trải qua Tây xưởng giết oan bừa bãi đại trà phổ thông dân chúng và quan viên. Không lâu sau, do dân chúng phẫn uất khởi nghĩa khắp nơi, Tây xưởng bị bãi, tuy nhiên Uông Trực vẫn nắm giữ đại quyền, đến năm 1482 mới bị giáng chức23. Thời Thành Hóa có nhiều nhóm quyền lực tối cao : nữ sủng, ngoại thích, nịnh hạnh, gian hoạn, tăng đạo, kết thành bè đảng làm mưa làm gió triều chính27. Năm 1487, Minh Hiến Tông từ trần, con là Chu Hữu Đường kế vị, tức Minh Hiếu Tông, niên hiệu Hoằng Trị .Minh Hiếu Tông từ nhỏ xuất thân bần hàn, còn từng gặp nguy khốn bị Vạn quý phi hại. Trong thời hạn tại vị, ông triển khai canh tân triều chính, khiến thói xấu từ thời Minh Anh Tông trở đi được loại trừ, được tán tụng là ” Trung hưng chi lệnh chủ ” 28. Minh Hiếu Tông thứ nhất đem hàng loạt đám quan lại gian nịnh và dư thừa từ thời Hiến Tông để lại vô hiệu hoặc bắt giữ trị tội. Đồng thời, Hiếu Tông tuyển chọn sử dụng người hiền tài, ủy nhiệm việc quan trọng cho người có tài29. Minh Hiếu Tông chăm sóc chính vì sự, mỗi ngày hai lần thị triều. Minh Hiếu Tông trấn áp khắt khe hoạn quan, Cẩm y vệ và Đông xưởng cũng cẩn trọng hành sự, dùng hình nhẹ bớt. Minh Hiếu Tông dốc sức thi hành tiết kiệm ngân sách và chi phí, không kiến thiết xây dựng khu công trình lớn, giảm miễn thuế phú. Bản thân Minh Hiếu Tông thi hành chính sách một vợ một chồng, ngoài Trương hoàng hậu thì không có phi tần nào. Thời kỳ Hoằng Trị là thời kỳ tốt đẹp nhất từ trung kỳ triều Minh trở đi, Minh sử viết Minh Hiếu Tông ” cung kiêm hữu chế, cần chính ái dân “, được gọi là Hoằng Trị trung hưng30. Tuy nhiên, vào trung hậu kỳ Minh Hiếu Tông không còn trang nghiêm lắng nghe can gián, đồng thời khởi đầu phung phí vô độ, khiến vương quốc bước vào tình cảnh khủng hoảng cục bộ ngân khố, tệ chính vốn bị loại trừ vào sơ kỳ Hoằng Trị không những Phục hồi hàng loạt mà còn trầm trọng hơn31. Năm 1505, Minh Hiếu Tông từ trần, con là Chu Hậu Chiếu tức vị, đó là Minh Vũ Tông, niên hiệu Chính Đức.

Nội loạn và Bắc Lỗ Nam Oa

Đến thời Minh Vũ Tông, thế lực hoạn quan lại trỗi dậy, được quy là do Vũ Tông ham chơi mà lười chính sự. Tuy nhiên, bản thân họa này chưa uy hiếp đến hoàng quyền, tuy có Bát hổ như Lưu Cẩn làm càn, tuy nhiên ở đầu cuối không như tình hình hoạn quan chuyên quyền cuối thời Đường, đám Lưu Cẩn ở đầu cuối vẫn bị Vũ Tông xử cực hình. Vũ Tông ham chơi, ở đầu cuối khiến dòng Hiếu Tông tuyệt tự32, khiến thống hệ Đại Minh lần thứ hai có việc dòng thứ nhập thành dòng chính30. Minh Vũ Tông đắm chìm trong vui thú khiến cho trong thời Chính Đức nhiều lần phát sinh chiến sự, những sự kiện trọng đại như Đại Diên Hãn của Thát Đát đem quân xâm phạm, An Hóa vương Chu Trí Phiên tại Ninh Hạ mưu phản, khởi nghĩa Lưu Lục-Lưu Thất tại Sơn Đông, Ninh vương Chu Thần Hào tại Giang Tây mưu phản. Năm 1520, Minh Vũ Tông lấy cớ xuất chinh Giang Tây để xuống phương nam du ngoạn, trên đường về kinh thì bị rơi xuống nước khi đang đi thuyền nên nhiễm bệnh, sang năm 1521 thì từ trần30 .Sau khi Minh Vũ Tông từ trần, cháu họ của Minh Hiếu Tông là Chu Hậu Thông thừa kế đại thống, đó là Minh Thế Tông, niên hiệu Gia Tĩnh. Trong khoảng chừng thời gian đăng cơ, nhiều quyền thần như Dương Đình Hòa, Mao Trừng buộc Minh Thế Tông tôn thân sinh phụ mẫu làm hoàng thúc phụ mẫu, khiến Minh Thế Tông phản cảm, đó là tranh chấp Đại lễ nghị. Cuối cùng, Minh Thế Tông tôn phụ mẫu làm nhà vua và hoàng hậu, lập bài vị trong Thái Miếu trên Vũ Tông, ghi vào nhà vua thực lục30 .Sau năm 1534, Minh Thế Tông dù không thị triều tuy nhiên vẫn tường tận quốc sự, mọi sự lớn nhỏ vẫn do Minh Thế Tông quyết đoán. Minh Thế Tông sùng tín Đạo giáo, tin dùng phương sĩ, trong cung ngày đêm cầu cúng. Ban đầu, ông đưa Đạo sĩ Thiệu Nguyên Tiết nhập kinh, phong làm chân nhân và lễ bộ thượng thư. Sau khi Thiệu Nguyên Tiết từ trần, ông rất sủng Phương sĩ Đào Trọng Văn30. Tháng mười năm 1542, Càn Thanh cung phát sinh sự kiện hơn mười cung nữ như Dương Kim Anh, và Ninh tần Vương thị thừa cơ Minh Thế Tông đang ngủ say mà mưu đồ bóp chết ông, tuy nhiên không thành công xuất sắc, tức Nhâm Dần cung biến. Sau sự kiện này, cho đến trước khi từ trần, Minh Thế Tông dời Đại Nội đến sống tại Tây Nội. Minh Thế Tông sủng tín quyền thần Nghiêm Tung, nhân vật này do đó bài xích người sự không tương đồng quan điểm, kết đảng nhằm mục đích mưu cầu tư lợi. Con của Nghiêm Tung là Nghiêm Thế Phiền hiệp trợ phụ vương. Triều thần mặc dầu không ngừng có người hạch hỏi Nghiêm Tung kết đảng mưu cầu tư lợi, tuy nhiên đều thất bại. Cuối thời Thế Tông, Nghiêm Tung do tuổi đã cao nên Từ Giai khởi đầu thay thế sửa chữa vị trí của Nghiêm Tung. Năm 1562, Từ Giai kích động ngôn quan luận tội Nghiêm Tung, Nghiêm Tung từ quan hồi hương. Năm 1565, Nghiêm Thế Phiền bị xử trảm vì tội thông Oa, Nghiêm Tung bị giáng làm thứ dân, hai năm sau bệnh mất33 .Thời Gia Tĩnh, Đại Minh liên tục có ngoại hoạn. Tại phương bắc, Thát Đát thừa cơ triều Minh suy nhược mà chiếm cứ Hà Sáo. Năm 1550, thủ lĩnh Thát Đát là Yêm Đáp xâm phạm Đại Đồng, Tổng binh Cừu Loan đem lượng lớn kim tiền mua chuộc Yêm Đáp để chuyển sang tiềm năng khác. Kết quả, Yêm Đáp chuyển sang đánh thẳng Bắc Kinh, sau khi cướp bóc quanh thành thì dời về phía tây, quân Minh chiến bại trong quy trình truy kích, đó là Canh Tuất chi biến. Do trong thời kỳ Minh Thế Tông, triều đình công bố hải cấm, Oa khấu có thành phần là lãng nhân Nhật Bản và hải tặc Trung Quốc hợp tác với dân cư duyên hải buôn lậu, trước sau tập kích quấy nhiễu Sơn Đông, Chiết Giang, Phúc Kiến, Quảng Đông. Các tướng lĩnh như Chu Hoàn, Trương Kinh nhận lệnh của triều đình tuy nhiên không hề bình định Oa khấu. Sau đó, Binh bộ thượng thư Hồ Tông Hiến trong thời điểm tạm thời giữ chức Chiết Giang tuần phủ kiêm Chiết Trực tổng đốc toàn lực hủy hoại Oa khấu, chiêu phủ thế lực mạnh nhất tại Chiết Giang là Uông Trực. Thích Kế Quang và Du Đại Du bình định Oa khấu tại những địa phương Chiết Giang, Phúc Kiến, Quảng Đông, tạo toàn cảnh tốt cho Long Khánh khai quan về sau. Ngoài ra, người Bồ Đào Nha vào năm 1557 mở màn di dân đến Áo Môn, tuy nhiên đến khi triều Minh mất người Bồ Đào Nha và Áo Môn vẫn thuộc quyền quản trị của huyện Hương Sơn thuộc Quảng Đông. Năm 1566, Minh Thế Tông từ trần, Hoàng thái tử Chu Tái Hậu tức vị, tức Minh Mục Tông, niên hiệu Long Khánh33.

Cải cách trung hưng

Sau khi tức vị, Minh Mục Tông trước sau tin tưởng trọng dụng những danh thần như Từ Giai, Cao Củng và Trương Cư Chính. Năm 1567, cựu thần từ thời Minh Thế Tông là Từ Giai khích động triều quan buộc tội Cao Củng, buộc Cao Củng từ quan hồi hương. Cao Củng không cam tâm, năm sau khích động triều quan buộc tội Từ Giai, Từ Giai bị buộc chính thức thoái hưu. Chính vụ thực tiễn trong triều dần rơi vào tay Trương Cư Chính. Những năm cuối Long Khánh, Cao Củng hồi triều, nhậm chức đại học sĩ đứng đầu nội các. Tướng lĩnh triều Minh và thủ lĩnh Thát Đát là Yêm Đáp Hãn đạt thành hòa nghị, sử xưng Yêm Đáp phong cống. Về hàng hải, triều đình Open mậu dịch dân gian, sử xưng Long Khánh khai quan. Do thi hành hai điều này cùng những cải cách khác, triều Minh khởi đầu tiến vào thời kỳ Trung hưng, sử xưng Long Khánh tân chính. Năm 1572, Minh Mục Tông đùng một cái từ trần, Hoàng thái tử Chu Dực Quân kế vị khi mới gần 9 tuổi, tức Minh Thần Tông, niên hiệu Vạn Lịch. 33 .Do Minh Thần Tông còn nhỏ tuổi, Lý thái hậu nhiếp chính. Cao Củng do đối kháng với hoạn quan Phùng Bảo vốn được Thái hậu tin tưởng nên bị bãi quan, còn Trương Cư Chính được Phùng Bảo rất là ủng hộ. Trương Cư Chính phụ chính mười năm, thi hành cải cách, trên phương diện nội chính đề xuất kiến nghị ” tôn chủ quyền, khóa lại chức, hành thưởng phạt, nhất tín hiệu lệnh “, thi hành ” khảo thành pháp “, cắt giảm triệt tiêu quan viên dư thừa trong cơ cấu tổ chức cơ quan chính phủ, chỉnh đốn việc truyền tin và tuyển chọn quan lại. Trên phương diện kinh tế tài chính, thực thi đo đạc đơn cử ruộng đất toàn nước, ức chế hào cường địa chủ, cải cách chính sách phú dịch, thi hành ” nhất điều tiên pháp “, giảm nhẹ gánh nặng của nông dân34. Năm 1393, vào thời kỳ Minh Thái Tổ, đất ruộng canh tác trên toàn nước có 3.660.007 khoảnh, đến năm 1502 thời kỳ Minh Hiếu Tông chỉ tăng lên 4.228.058 khoảnh. Trải qua Trương Cư Chính trị lý, đến năm 1581 đạt đến 7.003.976 khoảnh. Trên phương diện quân sự chiến lược, tăng cường chỉnh đốn vũ bị, bình định rối loạn tại tây nam, cho danh tướng Thích Kế Quang bảo vệ Kế Châu – trọng trấn cho Bắc Kinh, cho Lý Thành Lương an phủ những bộ lạc Nữ Chân, cho Vương Sùng Cổ, Phương Phùng Thì an phủ Thát Đát, những trọng thần khác như Lưu Hiển tại Tứ Xuyên, Ân Chính Mậu và Lang Vân Dực tại Lưỡng Quảng, Trương Giai Dận tại Chiết Giang, Trương Cư Chính rất tin tưởng bọn họ27. Trương Cư Chính còn cho Phan Quý Tuần trị lý Hoàng Hà, biến thủy hoạn thành thủy lợi. Đồng thời, Trương Cư Chính trừng trị nghiêm khắc thăm quan ô lại, cắt bỏ người vô dụng. Trương Cư Chính chỉnh đốn triều chính, cải cách thể chế, sử xưng Vạn Lịch trung hưng33 .Năm 1577, cha của Trương Cư Chính từ trần, theo lệ thường ông phải giải chức hồi hương chịu tang trong ba năm, tức ‘ đinh ưu ‘, tuy nhiên vì sự nghiệp cải cách chưa thành nên không muốn thực thi. Địch thủ chính trị của ông nhân đó mà làm lớn chuyện, đó là ” Đoạt Tình chi tranh “. Cuối cùng, được Minh Thần Tông và hai vị thái hậu ủng hộ, Trương Cư Chính được miễn chịu tang tại gia, tức Đoạt tình khởi phục, do đó cải cách của ông không bị gián đoạn. Tuy nhiên, điều này trở thành một cớ để kẻ địch chính trị của ông tận dụng. Đồng thời, Trương Cư Chính tận dụng chức quyền của bản thân để tạo thuận tiện cho con mình vượt qua khoa cử tiến vào Hàn lâm viện. Sau khi Trương Cư Chính từ trần, những kẻ địch chính trị phản đối cải cách lập tức giao dịch thanh toán. Một số người trong Trương phủ không kịp trốn bị giam bên trong, hơn chục người chết đói. Quan tước của Trương Cư Chính khi còn sống cũng bị tước33.

Vạn Lịch đãi chính và đảng tranh

Thời gian đầu sau khi Trương Cư Chính từ trần, Minh Thần Tông vẫn hoàn toàn có thể duy trì hứng thú với triều chính, tuy nhiên cùng với việc triều dã giao dịch thanh toán thế lực của Trương Cư Chính, Minh Thần Tông khởi đầu ít thượng triều. Sau Quốc bản chi tranh, ông thậm chí còn còn có thái độ đãi chính xấu đi. Trong thời hạn Minh Thần Tông tại vị, về đối nội có những sự kiện nghiêm trọng như Đông Lâm đảng tranh, Quốc bản chi tranh và Vạn Lịch đãi chính ; đối ngoại có những chiến dịch lớn như Vạn Lịch tam đại chinh và Hậu Kim quật khởi. Triều đại Vạn Lịch là thời kỳ quy đổi từ thịnh sang suy của triều Minh35. Quốc bản chi tranh là một sự kiện chính trị trọng đại lê dài suốt từ trung kỳ đến vãn kỳ thời hạn Minh Thần Tông trị vì, đa phần là xung quanh tranh chấp thừa kế hoàng vị giữa Hoàng trưởng tử Chu Thường Lạc và Phúc vương Chu Thường Tuân ( con của Trịnh quý phi ). Do Vương hoàng hậu không có con trai, Minh Thần Tông đặc biệt quan trọng yêu quý hoàng tử thứ ba là Chu Thường Tuân, không muốn lập hoàng tử thứ nhất là Chu Thường Lạc làm thái tử, quan viên trong triều do đó phân thành hai phái độc lạ. Đến năm 1601, dưới áp lực đè nén của Hoàng thái hậu, Chu Thường Lạc mới được phong làm thái tử, còn Chu Thường Tuân được phong làm Phúc vương. Tuy nhiên, Phúc vương chậm rời kinh thành đi nhậm chức vị phiên vương. Đến khi phát sinh ” Đĩnh kích án “, dư luận bất lợi với Trịnh quý phi, Phúc vương mới rời kinh tới phiên, vị thế thái tử của Chu Thường Lạc nhờ vậy mà được vững chắc36 .Do tranh chấp lập thái tử, Minh Thần Tông bất mãn cực độ so với đại thần, năm 1587 mở màn lấy việc không thượng triều để trả đũa, chỉ giải quyết và xử lý một số ít sự kiện trọng yếu37. Minh Thần Tông không thị triều vào ngày đầu năm, sáng sớm không thị triều, cả ngày đắm chìm trong tửu sắc, mỗi năm lại thực thi tuyển mỹ nữ, thường thích thiết kế, hay cho xây khu công trình quy mô lớn. Đại lý tự tả bình sự dâng sớ, nói Minh Thần Tông đắm chìm trong tửu, sắc, tài, khí, hiệu quả bị giáng làm dân. Trung hậu kỳ thời Minh Thần Tông, tình hình kinh tế tài chính nguy nan38, do đó Minh Thần Tông phái thái giám làm khoáng giám và thuế giám trên toàn nước để tăng thêm ngân khố. Tuy nhiên, khoáng giám và thuế giám đại đa số lấy danh nghĩa để vơ vét gia tài dân gian, nhiễu loạn vương quốc. Do Minh Thần Tông không quản trị triều chính, hiện tượng kỳ lạ khuyết quan viên rất nghiêm trọng. Năm 1602, Nam-Bắc lưỡng kinh tổng số khuyết ba thượng thư, mười thị lang, những địa phương khuyết ba tuần phủ, 66 bố chính sứ hay án sát sứ, 25 tri phủ. Bên trên Minh Thần Tông chán trường, bên dưới triều thần tranh chấp, triều đình Minh trọn vẹn bước vào trong thực trạng không hoạt động giải trí. Do vậy, Minh sử viết rằng có nhà phản hồi nói triều Minh trong thực tiễn mất từ thời Thần Tông36, bộ phận sử gia nhận định và đánh giá triều Minh từ đây mở màn hướng đến diệt vong39 .Do triều chính hỗn loạn, một bộ phận quan lại cấp trung và thấp chịu bài xích về chính trị, liên tục nhu yếu cải cách chính trị, đồng thời nhấn mạnh vấn đề tiêu chuẩn đạo đức. Năm 1593, Đông Lâm đảng hình thành, tên tuổi bắt nguồn từ Đông Lâm thư viện do Cố Hiến Thành sáng lập. Chủ trì kinh sát là Tôn Lung, Lý Thế Đạt và Triệu Nam Tinh, tận dụng kinh sát để giáng chức bãi quan những quan lại không hợp với tiêu chuẩn của họ và không thuộc Đông Lâm đảng. Trải qua nhiều lần kinh sát, nhiều đảng phản đối như Tuyên đảng, Côn đảng, Tề đảng, Chiết đảng đứng lên và xung đột với Đông Lâm đảng. Từ đó, họa bè đảng không dẹp nổi, triều chính đình đốn nội loạn40. Sang thời Minh Hy Tông, phái hoạn quan chuyên quyền, Đông Lâm đảng chịu đả kích nghiêm trọng, đến đầu thời Minh Tư Tông mới lại được sử dụng36 .Trên phương diện quân sự chiến lược đối ngoại, Vạn Lịch tam đại chinh là nổi danh nhất, đó là Ninh Hạ chi dịch nhằm mục đích bình định Bột Bái người Mông Cổ làm phản, Triều Tiên chi dịch nhằm mục đích kháng kích chính quyền sở tại Toyotomi Nhật Bản xâm nhập vương triều Triều Tiên, Bá Châu chi dịch nhằm mục đích binh định Thổ ty Dương Ứng Long làm phản, ba cuộc chiến trường kỳ này gần như đồng thời phát sinh, tuy nhiên đặc thù không tương đương. Triều Minh giành thắng lợi trong ba đại chiến này giúp củng cố biên cương, bảo lãnh vương triều Triều Tiên, tuy nhiên làm tiêu tốn lượng lớn nhân lực vật lực, là một trong những nguyên do trọng điểm khiến quốc khố trống rỗng, kinh tế tài chính nguy khốn41 42. Năm 1617, thủ lĩnh Hậu Kim là Nỗ Nhĩ Cáp Xích lấy thất đại hận làm cớ thực thi phản Minh, hai năm sau đại thắng quân Minh trong trận Tát Nhĩ Hử, triều Minh đến lúc này chọn sách lược phòng ngự làm đa phần để ứng phó với Hậu Kim36 .Năm 1620, Minh Thần Tông từ trần43. Thái tử Chu Thường Lạc đăng cơ, tức Minh Quang Tông, niên hiệu Thái Xương, tại vị chỉ được một tháng. Ông ban thưởng cho quân Minh tại tiền tuyến Liêu Đông, trọng dụng người thuộc Đông Lâm đảng khiến triều chính chuyển nguy thành an, đồng thời ông bãi trừ khoáng giám thuế sứ44. Sinh mẫu của Phúc vương là Trịnh quý phi nhằm mục đích lung lạc Minh Quang Tông nên tiến hiến tám vị mỹ nữ. Minh Quang Tông ham mê quá độ nên không lâu thì đổ bệnh, Thái giám Thôi Văn Thăng dâng thuốc xổ khiến ông đi ngoài quá độ, lại do sử dụng ‘ hồng hoàn ‘ của Lý Khả Chước mà đột tử, sử xưng ” Hồng hoàn án “. Sau khi Minh Quang Tông từ trần, sủng phi của ông là Lý Tuyền Thị muốn ở lại Càn Thanh cung, nhằm mục đích đề phòng bà can dự triều chính nên triều thần buộc bà đến Uyết Loan cung thuộc Nhân Thọ điện45, tức Di cung án. Hoàng trưởng tử Chu Do Hiệu ở đầu cuối kế vị, tức Minh Hi Tông, niên hiệu Thiên Khải. ” Đĩnh kích án “, ” Hồng hoàn án ” và ” Di cung án ” gọi chung là ” Minh mạt tam đại án “, là kế tục của Quốc bản chi tranh, khiến đấu tranh chính trị trong triều đình Minh càng thêm kịch liệt, cũng lưu lại khởi đầu thời kỳ Minh mạt suy vong44.

Nguy cơ kinh tế và Nội ưu ngoại hoạn

Trong thời hạn Minh Hi Tông tại vị, chính trị càng hủ bại đen tối. Minh Hi Tông do mất mẹ từ nhỏ nên có tình cảm đặc biệt quan trọng với nhũ mẫu Khách thị. Khách thị và hoạn quan Ngụy Trung Hiền hợp tác với nhau làm càn. Thời kỳ bắt đầu, Minh Hi Tông sử dụng lượng lớn người của Đông Lâm đảng, tác dụng khiến Đông Lâm đảng và những đảng khác đấu tranh không ngừng, Minh Hi Tông do đó mất kiên trì với triều chính, Ngụy Trung Hiền nhờ thời cơ này mà can dự chính trị, tập trung thế lực những đảng Tề-Sở-Chiết, hiệu là Yêm đảng. Năm 1624, Yêm đảng khống chế nội các, Ngụy Trung Hiền càng thêm ngông cuồng, móng vuốt của ông ta trải khắp TW và địa phương. Khi quyền thế tối thịnh, dưỡng tử của Ngụy Trung Hiền hoàn toàn có thể thay thế sửa chữa nhà vua tế Thái Miếu. Toàn quốc đều có miếu thờ sống Ngụy Trung Hiền, còn có học giả Quốc tử giám thuộc Yêm đảng đề xuất kiến nghị Ngụy Trung Hiền sánh ngang Khổng Tử, cha của Ngụy Trung Hiền sánh ngang Khải Thánh công46. Ngụy Trung Hiền ra sức đả kích Đông Lâm đảng, mượn tam án ” Đĩnh kích, Hồng hoàn, Di cung ” làm cớ, sai đồng đảng ngụy tạo ” Đông Lâm đảng điểm tướng lục ” thượng báo triều đình. Năm 1625, Minh Hi Tông hạ chiếu thiêu hủy thư viện toàn nước, lượng lớn người thuộc Đông Lâm đảng bị vào tù, thậm chí còn bị xử tử. Do yêm đảng có trình độ thấp kém, chính trị không được chỉnh trị, trong nước tiếp tục xảy ra mất mùa đói kém, dân biến không ngừng, ngoại hoạn vẫn liên tục, triều Minh bước vào tình cảnh hiểm nghèo. Năm 1626, kho thuốc nổ của vương cung xưởng thuộc Công bộ tại góc tây nam Bắc Kinh phát nổ, tức Vương cung xưởng đại bạo tạc, khiến cho hơn hai vạn người tử thương. Năm 1627, Minh Hi Tông không cẩn trọng rơi xuống nước mà mắc bệnh trọng, không lâu sau vì thuốc của Hoắc Duy Hoa mà từ trần, em là Tín vương Chu Do Kiểm kế vị, tức Minh Tư Tông, niên hiệu Sùng Trinh44 . Sau khi tức vị, Minh Tư Tông nhất quyết loại trừ thế lực của Ngụy Trung Hiền để cải cách triều chính. Ông hạ lệnh đình chỉ thiết kế xây dựng miếu thờ sống, bức Phụng Thánh phu nhân Khách thị ra ở ngoài cung, ở đầu cuối xử tử. Ông hạ lệnh Ngụy Trung Hiến đến Phụng Dương trông lăng mộ, Ngụy Trung Hiền trên đường đi cùng đồng đảng là Lý Triều Khâm tự tử, những thành phần khác trong Yêm đảng cũng bị biếm truất hoặc xử tử47 48. Tuy nhiên, đảng tranh nội đấu kịch liệt, Minh Tư Tông không tin tưởng bá quan, ông cố chấp, tăng cường tập quyền44. Đương thời, Hậu Kim tại phía đông bắc sở hữu khu vực Liêu Đông, đám Viên Sùng Hoán tại Liêu Tây kháng cự Khả hãn Hoàng Thái Cực xâm nhập. Năm 1629, Hoàng Thái Cực chuyển sang đi đường vòng Trường Thành để xâm nhập Bắc Kinh, Viên Sùng Hoán khẩn cấp hồi quân cạnh tranh đối đầu với Hoàng Thái Cực tại Quảng Cừ môn Bắc Kinh. Trải qua Lục bộ cửu khanh hội thẩm, sau cuối triều đình Minh xử tử Viên Sùng Hoán, sử xưng Kỉ Tị chi biến. Sau đó, Hoàng Thái Cực nhiều lần viễn chinh Mông Cổ, năm 1636 xưng đế tại Thịnh Kinh, cải quốc hiệu thành Đại Thanh. Hoàng Thái Cực liên tiếp phát động năm lần qua Trường Thành xâm nhập những khu vực Trực Lệ, Sơn Đông. Đương thời, Trực Lệ nhiều năm đói kém dịch bệnh, dân số gian khổ49. Cục thế Liêu Tây cũng ngày càng xấu đi, ở đầu cuối quân Thanh vào năm 1640 sở hữu Cẩm Châu và những nơi khác, tướng Hồng Thừa Trù đầu hàng, thế lực triều Minh thu nhỏ đến Sơn Hải quan44 .Từ trung kỳ về sau, Đại Minh thường phát sinh nông dân khởi nghĩa, đến thời kỳ Minh Tư Tông do triều chính hỗn loạn và quan viên tham ô bất tài, nhu yếu Giao hàng cuộc chiến tranh với Hậu Kim và quân Hậu Kim cướp đoạt, cùng với việc khí hậu trở nên lạnh hơn do tiểu băng kỳ, sản lượng nông nghiệp giảm gây nên đói kém trên quy mô toàn nước, những điều này đều làm tăng gánh nặng cho nhân dân. Năm 1627, dân đói tại Trừng Thành thuộc Thiểm Tây tiến hành bạo động, khởi đầu cho quá trình Minh mạt dân biến, sau đó Vương Tự Dụng, Cao Nghênh Tường, Lý Tự Thành, Trương Hiến Trung cùng những nông dân khác khởi nghĩa, ở đầu cuối tăng trưởng thành Lý Tự Thành hùng cứ Thiểm Tây, Hà Nam, còn Trương Hiến Trung chiếm cứ Tứ Xuyên. Năm 1644, Lý Tự Thành kiến quốc Đại Thuận, sau đó đánh hạ Bắc Kinh, Minh Tư Tông tự vẫn, triều Minh mất44. Ngô Tam Quế là tướng Minh trấn thủ Sơn Hải Quan, sau khi triều Minh mất ông ta quyết định hành động dẫn quân Thanh nhập quan, đánh bại quân Đại Thuận. Nhiếp chính vương Đa Nhĩ Cổn và Thuận Trị Đế của triều Thanh nhập quan, Bắc Kinh trở thành thủ đô hà nội của triều Thanh. Lý Tự Thành triệt thoái về Thiểm Tây, ở đầu cuối bị quân Thanh tiêu diệt44

Nam Minh và Minh Trịnh

Sau khi triều Minh diệt vong, tại phương nam vẫn còn thế lực, sử xưng Nam Minh. Thế lực hầu hết của Nam Minh có Tứ hệ vương : Phúc vương Chu Do Tung, Lỗ vương Chu Dĩ Hải, Đường vương Chu Duật Kiện và Chu Duật Việt ( ? ), Quế vương Chu Do Lang. Sau khi Nam Minh diệt vong, còn có chính quyền sở tại Minh Trịnh do Trịnh Thành Công kiến lập, và Quỳ Đông thập tam gia kháng Thanh. Năm 1644, sau khi Bắc Kinh bị Lý Tự Thành sở hữu, đại thần Nam Minh có ý ủng hộ hoàng tộc Bắc phạt. Trải qua nhiều lần bàn luận, Phúc vương Chu Do Tung xưng đế dưới sự ủng hộ của Phụng Dương tổng đốc Mã Sĩ Anh và Giang Bắc tứ trấn Cao Kiệt, Hoàng Đắc Công, Lưu Trạch Thanh và Lưu Lương Tá, tức Hoằng Quang Đế, sử xưng Nam Minh. Năm 1645, triều Thanh phái Đa Đạc đem đại quân nam hạ Nam Kinh, đương thời Hoằng Quang Đế bất tài, đại quyền do tàn dư của Yêm đảng khống chế, Giang Bắc tứ trấn ở đầu cuối liên tục tan vỡ. Quân Thanh công phá Dương Châu do Sử Khả Pháp tử thủ, Hoằng Quang Đế đào thoát đến Vu Hồ thì bị bắt giữ, bị đưa đến Bắc Kinh để xử tử. Thời gian đó, quân Thanh triển khai đại đồ sát Dương Châu thập nhật, Giang Âm bát thập nhất nhật và Gia Định tam đồ để trấn áp người Hán phản kháng50 .Sau khi Hoằng Quang Đế bị giết, Lỗ vương Chu Dĩ Hải tại Thiệu Hưng xưng là giám quốc, Đường vương Chu Duật Kiện được đám Trịnh Chi Long ủng hộ xưng đế tại Phúc Châu, tức Long Vũ Đế. Tuy nhiên, hai thế lực đa phần này của Nam Minh không thừa nhận vị thế của bên kia và đánh lẫn nhau. Long Vũ Đế liên tục ý kiến đề nghị đưa quân Bắc phát, tuy nhiên không được Trịnh Chi Long ủng hộ nên ở đầu cuối không thành. Năm 1646, quân Thanh phân biệt sở hữu Chiết Giang và Phúc Kiến, Lỗ vương Chu Dĩ Hải đào vong trên biển, Long Vũ Đế đào thoát đến Giang Tây thì bị bắt rồi từ trần. Trịnh Chi Long đầu hàng quân Thanh, tuy nhiên vì con là Trịnh Thành Công khởi binh phản Thanh mà bị triều đình cầm tù. Sau khi Chu Duật Kiện từ trần, em là Chu Duật Việt tại Quảng Châu Trung Quốc xưng đế, tức Thiệu Vũ Đế, cùng năm bị tướng Thanh là Lý Thành Đống công diệt. Đồng thời gian, Quế vương Chu Do Lang tại Triệu Khánh, Quảng Đông xưng đế, tức Vĩnh Lịch Đế50 .Năm 1646, Vĩnh Lịch Đế có được những thế lực Cù Thức Tỉ, Lý Định Quốc, Tôn Khả Vong, cùng với ủng hộ của thế lực Trịnh Thành Công tại Phúc Kiến tiến hành phản công. Các cựu tướng lĩnh của quân Minh tại những khu vực đã hàng Thanh lần lượt khởi nghĩa, Nam Minh thu phục được những tỉnh Hoa Nam trong một thời hạn. Tuy nhiên, trong cùng năm tướng Thanh là Thượng Khả Hỉ suất quân xâm nhập, lần lượt sở hữu những khu vực Hồ Nam, Quảng Đông. Hai năm sau, Lý Định Quốc, Tôn Khả Vọng và Trịnh Thành Công phát động phản công lần thứ hau, trong đó Trịnh Thành Công từng vây hãm Nam Kinh. Tuy nhiên, những lộ quân Minh cách xa nhau nên khó phối hợp, nội bộ lại phát sinh đám Tôn Khả Vọng làm phản, phản công lần thứ hai liên tục thất bại rồi kết thúc. Năm 1661, quân Thanh đánh vào Vân Nam, Vĩnh Lịch Đế lưu vong sang Hà Nội Thủ Đô Sagaing của vương triều Taungoo Miến Điện, được Quốc vương Mãnh Đạt ( Pindale Min ) tiếp đãi. Sau đó, Ngô Tam Quế đánh vào Miến Điện, em của Mãnh Đạt là Mãnh Bạch ( Pye Min ) thừa cơ phát động chính biến. Đến ngày 12 tháng 8, Mãnh Bạch phát động ” Chú Thủy chi nan “, giết hết thị tòng cận vệ của Vĩnh Lịch Đế51, Vĩnh Lịch Đế sau cuối bị Ngô Tam Quế siết cổ chết, Nam Minh mất50 .Đến lúc này thế lực phản Thanh chỉ còn Quỳ Đông thập tam gia quân, và Trịnh Thành Công tại Kim Môn-Hạ Môn ( sử xưng Minh Trịnh ). Tàn dư của lực lượng Lý Tự Thành sau khi kháng Thanh tại Hồ Nam thất bại, dời đến vùng núi Tứ Xuyên – Hồ Bắc triển khai hoạt động giải trí, tại khu vực phía đông của Quỳ Châu phủ liên tục kháng Thanh, gọi là Quỳ Đông thập tam gia quân. Năm 1662, quân Thanh khởi đầu tiến công, đến năm 1664 thủ lĩnh Lý Lai Hanh bị giết nên kết thúc. Trịnh Thành Công sau thất bại tại Nam Kinh thì triệt thoái đến Kim Môn-Hạ Môn, năm 1661 suất quân viễn chinh hòn đảo Đài Loan đang do người Hà Lan chiếm cứ, tác dụng thành công xuất sắc, định đô tại Đông Ninh ( nay là Đài Nam ). Con là Trịnh Kinh từng tham gia loạn Tam Phiên tuy nhiên thất bại. Năm 1683, triều Thanh mệnh Thi Lang tiến công Đài Loan, chúa Trịnh Khắc Sảng đầu hàng, Minh Trịnh mất50.

Cương vực

Tái bắc địa khu

Trong thời kỳ đầu, triều Minh nhiều lần tác chiến với Bắc Nguyên và sau là Thát Đát cùng Ngõa Lạt, đồng thời tại khu vực Mạc Nam đặt hơn 40 vệ sở phòng vệ, như Đông Thắng vệ, Vân Xuyên vệ, chúng đều là trọng địa biên phòng của triều đình, hướng của chúng vào khoảng chừng tuyến Âm Sơn-sườn nam Đại Thanh Sơn-sông Tây Lạp Mộc Luân. Sau thập niên 30 của thế kỷ 15, do khí hậu chuyển lạnh, nông nghiệp giảm sút, trong Tĩnh Nan chi dịch quân đội biên cương bị Yên vương điều đi nơi khác, do đó biên giới dời một chút ít về phía nam. Trong những năm Vĩnh Lạc, quân Minh nhiều lần Bắc phạt, tình hình biên giới cải tổ trong một thời hạn. Tuy nhiên, từ trung kỳ trở đi, Mông Cổ lại quật khởi, biên giới lại dời về phía nam. Cùng với dựng Trường Thành nhằm mục đích phòng ngự Mông Cổ, ven Trường Thành còn đặt ” cửu biên ” ( Liêu Đông, Kế Châu, Tuyên Phủ, Đại Đồng, Diên Tuy, Ninh Hạ, Cam Túc, Thái Nguyên, Cố Nguyên ) tăng cường phòng ngự. Trường Thành cũng trở thành biên giới phía bắc của triều Minh vào trung-hậu kỳ, đồng thời còn là giới tuyến giữa khu vực nông canh và khu vực du mục52.

Đông bắc địa khu

Minh Thái Tổ đặt Liêu Đông đô ty để quản trị Liêu Đông, đồng thời nhiều lần tiến quân đến lưu vực Hắc Long Giang, chiêu phủ những bộ lạc địa phương, thế lực của triều đình Minh từng đạt đến Ngoại Hưng An Lĩnh ( Stanovoy ) và cửa sông của Hắc Long Giang, thậm chí còn đến tận hòn đảo Khố Hiệt ( Sakhalin ). Năm Vĩnh Lạc thứ 7 ( 1409 ) thời Minh Thành Tổ, triều Minh đặt Nô Nhi Can đô ty tại khu vực Hắc Long Giang, tuy nhiên đây là cơ cấu tổ chức không thường trực, không quản trị hơn 130 vệ thường trực Đông Bắc16, đến năm Tuyên Đức thứ 9 ( 1434 ) thời Minh Tuyên Tông thì bị phế bỏ. Tuy nhiên, những vệ sở trên chủ quyền lãnh thổ này, và Liêu Đông đô ty vẫn sống sót, để thi hành thống trị ki mi với địa phương. Sau những năm Chính Thống thời Minh Anh Tông, nhóm Ngột Lương Cáp thuộc Thát Đát và Kiến Châu Nữ Chân dời về phía nam, đồng thời không ngừng xâm phạm Liêu Đông đô ty. Năm Thành Hóa thứ 5 ( 1469 ) thời Minh Hiến Tông, triều đình Minh cho dựng ” Liêu Đông biên tường “. Từ cuối thế kỷ 16, thủ lĩnh Kiến Châu Nữ Chân là Nỗ Nhĩ Cáp Xích khởi đầu hưng khởi, thống nhất Nữ Chân, những vệ sở do triều đình Minh đặt dần diệt vong. Năm Vạn Lịch thứ 44 ( 1616 ) thời Minh Thần Tông, Nỗ Nhĩ Cáp Xích xưng hãn, kiến quốc Đại Kim. Đến năm Vạn Lịch thứ 47 ( 1619 ), sau trận Tát Nhĩ Hử, quân Hậu Kim cải tiến vượt bậc ” Liêu Đông biên tường “, sở hữu đại bộ phận chủ quyền lãnh thổ của Liêu Đông đô ty52.

Tây bắc địa khu

Những năm Vĩnh Lạc thời Minh Thành Tổ, cương giới Tây Bắc đạt đến địa khu Cáp Mật tại đông bộ Tân Cương lúc bấy giờ, đồng thời đặt một loạt vệ sở. Sau thập niên 30 của thế kỷ 15, Thổ Lỗ Phồn và bộ lạc Thanh Hải Mông Cổ dần vững mạnh. Năm 1472, thành Cáp Mật vệ từng bị Thổ Lỗ Phổn công phá, về sau Phục hồi, đến năm 1514 lại bị chiếm. Sau nửa sau thế kỷ 15, những vệ thường trực Tây Bắc đều mất hết, quân Minh lui phòng thủ Gia Dục quan52.

Tây nam địa khu

Năm Hồng Vũ thứ 14 ( 1381 ) thời Thái Tổ, triều Minh mới trọn vẹn sở hữu khu vực Vân Nam-Quý Châu, đồng thời đặt một loạt thổ ty, tuyên úy ty để quản trị, biên giới đạt đến bắc trung bộ của Miến Điện, bắc bộ Lào, bắc bộ Thailand ngày này. Tuy nhiên, về sau những khu vực này bị những vương quốc xung quanh thôn tính. Năm Vĩnh Lạc thứ 4 ( 1406 ) thời Thành Tổ, quân Minh tiến công An Nam, biên giới phía nam đến Nhật Nam châu, sang năm sau đặt An Nam bố chính ty, bên dưới đặt 15 phủ, 36 châu, hơn hai trăm huyện. Về sau do nhân dân địa phương phản kháng kịch liệt, triều đình Minh vào năm Tuyên Đức thứ 2 ( 1427 ) thời Tuyên Tông phải từ bỏ, An Nam Phục hồi và do vương triều Lê cai trị52. Tại khu vực Tây Tạng, triều đình Minh thi hành chủ trương ” đa phong chúng kiến “, tuy nhiên còn có sự không tương đồng về việc điều này có đại diện thay mặt cho sự thống trị của triều Minh với Tây Tạng hay không.

Bành Hồ và Áo Môn

Đầu thời Minh, triều đình đặt Bành Hồ tuần kiểm ty để quản trị quần đảo Bành Hồ. Năm 1553, người Bồ Đào Nha thu được quyền đậu thuyền tại Áo Môn, đến năm Gia Tĩnh thứ 37 ( 1557 ) thì có được quyền lưu cư, trước khi hai bên ký kết điều ước thông thương vào năm 1887 thì Trung Quốc luôn có chủ quyền lãnh thổ với Áo Môn52

Phân chia hành chính

Triều Minh về đại thể thừa kế phân loại hành chính của triều Nguyên, khu hành chính địa phương cấp một đặt ‘ thừa tuyên bố chính ty ‘ ( bố chính ty ), ‘ đề hình án sát sứ ty ‘ ( án sát ty ), và ‘ đô chỉ huy sứ ty ‘ ( đô ty ), phân biệt quản trị hành chính, tư pháp và quân sự chiến lược, phòng ngừa tập trung chuyên sâu quyền lực tối cao địa phương53. ‘ Bố chính ty ‘ được gọi thông dụng là tỉnh, bên dưới lần lượt phân thành đạo, phủ, và huyện. Đạo là đơn vị chức năng hành chính đặt giữa tỉnh và phủ huyện, phân thành hai loại ‘ phân thủ đạo ‘ và ‘ phân tuần đạo ‘. ” Phủ ” nguyên là lộ của triều Nguyên, lấy thuế lương ít hay nhiều để phân tiêu chuẩn, lương từ 20 vạn thạch trở lên là ‘ thượng phủ ‘, từ 10 đến dưới 20 vạn thạch là ‘ trung phủ ‘, dưới mười vạn thạch là ‘ hạ phủ ‘. Phân định quân sự chiến lược có hai chính sách là vệ, sở. Thời Đại Tông, Anh Tông đặt tuần phủ quản trị hành chính và tổng đốc quản trị quân sự chiến lược do TW phái đi, vị thế đứng đầu tại bố chính ty và đô ty. Nhằm hạn chế quyền lực tối cao của tuần phủ và tổng đốc, còn đặt chức ‘ đô ngự sử ‘ để cân đối. Triều Minh sau cuối có 140 phủ, 193 châu, 1138 huyện, 493 vệ, 359 sở53.

Thừa tuyên bố chính sứ ty

Thừa tuyên bố chính sứ ty ( bố chính ty ) quản trị hành chính địa phương, vị thế tương tự với ” hành trung thư tỉnh ” vào thời Nguyên. Minh Thái Tổ vốn duy trì tên gọi ” hành trung thư tỉnh “, đến năm 1376 thì đổi thành ” bố chính sứ ty “, thường gọi là hành tỉnh2. Đầu thời Minh đặt 13 bố chính ty cùng kinh sư ( vị thế tương tự bố chính ty, quản trị Giang Tô và An Huy lúc bấy giờ ). Năm 1380, sau án Hồ Duy Dung triều Minh phế bỏ ” trung thư tỉnh “, kinh sư và bố chính ty thường trực Lục bộ. Thời kỳ Minh Thành Tổ, từ năm 1407 đến năm 1428 đặt Giao Chỉ bố chính ty. Năm 1413, đặt Quý Châu bố chính ty. Do thiên đô Bắc Kinh, vào năm 1403 đưa Bắc Bình bố chính ty thăng làm ” hành tại “, năm 1421 sau khi thiên đô Bắc Kinh gọi là kinh sư ( Bắc Trực Lệ ), kinh sư cũ đổi thành Nam Kinh ( Nam Trực Lệ ), hình thành phân loại hành chính ” lưỡng kinh thập tam tỉnh “. Lưỡng kinh là Bắc Kinh và Nam Kinh, gọi chính thức là Thuận Thiên phủ và Ứng Thiên phủ2, chúng cùng với những châu phủ lân cận lần lượt gọi chung là Bắc Trực Lệ và Nam Trực Lệ, không đặt bố chính ty, 13 bố chính ty gồm : Thiểm Tây, Sơn Tây, Sơn Đông, Hà Nam, Chiết Giang, Giang Tây, Hồ Quảng, Tứ Xuyên, Quảng Đông, Phúc Kiến, Quảng Tây, Quý Châu, Vân Nam. Phân chia hành chính của triều Minh về đại thể tương thích với vị trí núi sông, tuy nhiên có một số ít điểm bất hài hòa và hợp lý, như Nam Trực Lệ nằm vắt qua cả ba khu vực Hoài Bắc, Hoài Nam, Giang Nam, khu vực Tô-Tùng về ngôn ngữ-văn hóa thuộc khu Thái Hồ Ngô-Việt song được quy nhập Nam Trực Lệ thay vì Chiết Giang ; bồn địa Hán Trung nằm tại phía nam Tần Lĩnh được quy nhập Thiểm Tây thay vì Tứ Xuyên, Hà Nam gồm có một phần phía bắc Hoàng Hà. Quý Châu có hình giống loài bướm khi khoảng chừng giữa hẹp tuy nhiên hai bên thì rộng53.

Đô chỉ huy sứ ty

Đô chỉ huy sứ ty ( đô ty ) quản trị quân sự chiến lược địa phương, Minh Thái Tổ sử dụng chính sách vệ sở, vào năm 1370 tại những tỉnh đặt một ” đô vệ “, đến năm 1375 mới đặt đô ty quản trị. Đô ty vốn chịu ràng buộc đại đô đốc phủ, sau án Hồ Duy Dung triều đình chia đại đô đốc phủ làm năm, phân quyền quản trị những vệ sở. Triều Minh tổng số đặt 16 đô ty, 5 hành đô ty, 2 lưu thủ ty. Trong đó, có 13 đô ty trùng tên với bố chính ty, ba đô ty khác là Vạn Toàn đô ty, Đại Ninh đô ty và Liêu Đông đô ty. 5 hành đô ty là Thiểm Tây, Tứ Xuyên, Hồ Quảng, Phúc Kiến, Sơn Tây. Hai lưu thủ ty là Trung Đô lưu thủ ty ( nay là Phượng Dương ) đặt vào thời Hồng Vũ, Hưng Đô lưu thủ ty đặt tại Thừa Thiên phủ ( nay là Chung Tường, Hồ Bắc ) thời Gia Tĩnh54. Trong những đô ty có đặc thù ki mi, nổi danh nhất là Nô Nhi Can đô ty quản trị lưu vực Hắc Long Giang, Tùng Hoa Giang và hòn đảo Khố Hiệt ; tại khu vực Thanh-Tạng chính giáo hợp nhất đặt hai đô ty Ô Tư Tạng, Đóa Cam, ngoài những còn đặt tại khu vực giao giới Cam Túc và Thanh Hải lúc bấy giờ những vệ sở như Cáp Mật, Khúc Tiên. Những thể chế này có đặc thù không giống như đô ty, hành đô ty tại nội địa55.

Tuần phủ và tổng đốc

Tuần phủ quản trị dân chính, nguyên bản là vào thời Minh Tuyên Tông phái đại thần lục bộ, đô sát viện lấy đó làm danh nghĩa để đốc phủ hành chính địa phương, đến thời Minh Đại Tông chính thức hình thành khu hành chinh cấp một. Thời Minh Anh Tông đặt chức tổng đốc, phân làm hai loại là thời gian ngắn và dài hạn, quản trị quân sự chiến lược của một vài bố chính ty. Tuy nhiên, quan hệ nhờ vào giữa tuần phủ và bố chính ty là không giống hệt, có tuần phủ chỉ gồm 1-2 bố chính ty, như Sơn Tây-Hà Nam tuần phủ thời Chính Thống ; lại có trường hợp trong địa phận một bố chính ty có vài tuần phủ, như Bắc Trực Lệ có Thuận Thiên tuần phủ, Bảo Định tuần phủ, Tuyên Phủ tuần phủ ; Nam Trực Lệ có hai tuần phủ : Ứng Thiên tuần phủ, Thuận Dương tuần phủ. Cũng có trường hợp tuần phủ quản trị khu vực giao giới giữa những bố chính ty, như Nam Cám Thiều Đinh tuần phủ nằm trên ba bố chính ty là Giang Tây, Quảng Đông, Phúc Kiến53.

Chế độ chính trị

Năm Hồng Vũ thứ 13 ( 1380 ), Minh Thái Tổ lấy việc Thừa tướng Hồ Duy Dung mưu phản nên phế bỏ chức vụ thừa tướng, những nhà vua sau này cũng không đặt lại chức vụ này. Từ thời Tần, Hán trở đi Trung Quốc đã hơn 1600 năm thực hành thực tế chính sách tể tướng, đến đây bị phế bỏ, lục bộ trực tiếp do nhà vua đảm nhiệm, quyền của thừa tướng và quyền về quân sự chiến lược hợp làm một, nhà vua triều Minh một mình nắm đại quyền, thể chế chính trị của triều Minh cũng là chính thể chuyên chế hiếm thấy trong lịch sử quốc tế, thi hành thể chế vương quốc tam quyền phân lập : quân quyền, quyền hành chính, quyền giám sát, về sau do quyền giám sát bị phế bỏ, quốc thể mất cân đối mà nhanh gọn suy bại. Do có nhiều quốc sự, nhà vua không hề giải quyết và xử lý hết, đến năm Kiến Văn thứ 4 ( 4 ) Minh Thành Tổ mới mở màn đặt nội các. Nội các chỉ là cố vấn cho nhà vua, phê đáp tấu chương do nhà vua chuyên trách. Nội các triều Minh từ khi khởi đầu đến khi kết thúc đều không phải là cơ cấu tổ chức hành chính cấp một TT trong triều, được cho rằng chỉ là biệt xưng của Văn Uyên những. Chức vụ Nội các đại học sĩ phần lớn là người có tài đức hoặc đại thần trong triều đảm nhiệm, chỉ theo ý chỉ của nhà vua mà viết ra, gọi là ” truyền chỉ đương bút “, quyền lực tối cao và vị thế còn xa mới bằng tể tướng khi xưa, chỉ có vị thế ngầm, tuy nhiên không có vị thế pháp định. Thời kỳ Tuyên Tông, do có ba người họ Dương là Dương Phổ, Dương Sĩ Kỳ và Dương Vinh tham gia nội các, Tuyên Tông phê chuẩn nội các khởi thảo thánh chỉ trần thuật quan điểm của họ, gọi là chính sách ” phiếu nghĩ ” 票擬, lại trao cho cơ cấu tổ chức hoạn quan là Ty lễ giám phê thay tức ” phê chu ” 批朱. Phép ” phiếu nghĩ ” khắc phục tệ quân chủ không muốn diện kiến những triều thần, tuy nhiên đại thần nội các và nhà vua ngăn cách, đều dựa vào Ty lễ giám, do đó khởi đầu chính sách hoạn quan chuyên chính trong triều Minh. Nhằm tăng cường giám thị với thần dân toàn nước, Minh Thái Tổ còn thiết lập cơ cấu tổ chức đặc vụ mang tên ” cẩm y vệ “, Minh Thành Tổ lập thêm ” đông xưởng “, Minh Hiến Tông lập ” tây xưởng ” ( về sau phế bỏ ), gọi chung là ” xưởng vệ “, do hoạn quan thống lĩnh, từ đó quyền thế của hoạn quan triều Minh đạt đến cực độ10 56.

Cơ cấu chủ yếu

Nội các bắt đầu là chỉ cơ cấu tổ chức tư vấn của nhà vua, về sau trở thành cơ cấu tổ chức quyết sách tối cao trên trong thực tiễn của triều Minh, vị thế thủ phụ có khi sánh với tể tướng, có quyền ” phiếu nghĩ “. Chu Nguyên Chương sau khi phế bỏ chính sách trung thư tỉnh và thừa tướng, đích thân giải quyết và xử lý chính vụ, có khi bị kiệt sức, do vậy thiết lập chính sách tứ phụ để phụ tá chính vì sự, tuy nhiên không hiệu suất cao, đến năm Hồng Vũ thứ 17 ( 1384 ) thì bãi bỏ. Sau đó, Chu Nguyên Chương mời một số ít vị hàn lâm học sĩ giúp phụ tá, những quan chức hàn lâm học sĩ này phỏng theo chính sách cũ học sĩ quán những Đường-Tống, được cho là ” Mỗ mỗ điện ( những ) đại học sĩ ” 57, bậc quan chỉ có chính ngũ phẩm. Đây chính là cơ cấu tổ chức nội các58 .Triều Minh tại TW thiết lập sáu bộ : lại, hộ lễ, công, hình, tựa như như những triều đại trước, lúc mới đầu triều Minh tại mỗi bộ tăng thêm một thượng thư, thị lang. Sau án Hồ Duy Dung, Chu Nguyên Chương phế bỏ chức thừa tướng, thủ tiêu trung thư tỉnh. Lục bộ do đó vị thế được tôn vinh, mỗi bộ chỉ đặt một thượng thư, hai thị lang, những thượng thư khác trước đó bị giáng làm lang trung. Bậc quan của thượng thư và thị lang những bộ được tăng lên, trong đó Lễ bộ ( chủ quản giáo dục, đảm nhiệm chỉ huy học thuật Nho gia, cùng với tế tự, ngoại giao ) và Lại bộ ( chủ quản thăng chức quan văn ) có tính trọng điểm nhất, Hộ bộ ( chủ quản kinh tế tài chính, thổ địa và nhân khẩu ) có số nhân viên cấp dưới đông nhất. Binh bộ ( chủ quản quốc phòng ), Hình bộ ( chủ quản tư pháp, có quyền xét xử vụ án hình sự quy mô lớn ) và Công bộ ( chủ quản thiết kế công cộng ) có vị thế khá thấp59 .Về cơ cấu tổ chức thẩm nghị thảo chiếu, triều Minh bắt đầu chỉ đặt ” cấp sự trung ” và ” trung thư xá nhân “, không đặt hai tỉnh ” trung thư “, ” môn hạ “. Cơ cấu thẩm nghị của triều Minh là lục khoa cấp sự trung, đến năm Hồng Vũ thứ 24 ( 1391 ), đặt 6 người là đô cấp sự trung, phân vào sáu khoa Lại, Hộ, Lễ, Công, Hình, Binh, mỗi khoa một người, bên dưới mỗi ” đô cấp sự trung ” lại có một tả hữu cấp sự trung và một số ít cấp sự trung. Chế độ lục khoa cấp sự trung về cơ bản là thừa kế chính sách Môn hạ tỉnh thời Đường, tuy nhiên quan vị hạ giảm, cơ cấu tổ chức tinh giản hơn. Quan chức lục khoa tuy có phẩm cấp thấp, tuy nhiên chức quyền lại rất cao, họ hoàn toàn có thể bác bỏ ý chỉ của nhà vua, cũng hoàn toàn có thể nắm giữ chức trách gián quan, so với quan lại lục bộ cũng có quyền giám sát tương ứng, do đó chính sách này cũng phát huy tính năng nhất định so với cải tổ triều chính. Cơ cấu chấp hành sự vụ trọng điểm của TW là ” Ngũ tự “, gồm có Đại lý tự, Thái thường tự, Quang lộc tự, Thái bộc tự, Hồng lư tự, tương đương thời Đường Tống, giảm bớt bốn tự : Tông chính tự được nhập vào Tông nhân phủ, Vệ úy tự được nhập vào Binh bộ, Ty nông tự và Thái giám phủ được nhập vào Hộ bộ. Đại lý tự cùng Hình bộ và Đô sát viện hợp thành Tam pháp ty, đảm nhiệm phúc thẩm và phúc hạch án hình sự trọng đại. Thủ trưởng của Đại lý tự gọi là ” Đại lý tự khanh “, cũng là một trong cửu khanh, khanh của bốn tự còn lại có chức quyền khá thấp. Thái thường tự đảm nhiệm tế tự ; Thái bộc tự quản lý ngựa và chăn nuôi gia súc toàn nước ; Quang lộc tự đảm nhiệm bày tiệc ; Hồng lư tự đảm nhiệm tiếp đãi khách ngoại bang. 60Trước năm Hồng Vũ thứ 13 ( 1380 ), triều Minh còn kế tục chính sách giám sát của triều Nguyên, thiết lập ” Ngự sử đài “, có tả hữu ngự sử đại phu. Sau đó, Chu Nguyên Chương phế bỏ Ngự sử đài. Hai năm sau, Chu Nguyên Chương thiết lập cơ cấu tổ chức giám sát mới là ” Đô sát viện “, bên dưới Đô sát viện thiết lập một số ít người làm ” Đô sát ngự sử “, phân tuần những tỉnh toàn nước, gọi là Thập nhị đạo giám sát ngự sử. Mỗi đạo có ba đến năm người là giám sát ngự sử, khoanh vùng phạm vi nói chung là một tỉnh. Tuy nhiên giám sát ngự sử đều trú tại kinh sự, có việc thì mang theo ấn xuất tuần, xong việc thì về kinh trả ấn. Đến thời Minh mạt, giám sát ngự sử phân thành 13 đạo, tổng số có 110 người. Đô sát viện và lục khoa đều có tính năng gián quan và chức trách báo cáo giải trình sự tình, do đó gọi chung là ” khoa đạo ngôn quan ” 61 .Triều Minh thực hành thực tế nghiêm mật chính trị đặc vụ, cơ cấu tổ chức đặc vụ hầu hết gồm có cẩm y vệ, đông xưởng và tây xưởng, thời kỳ Vũ Tông từng thiết lập ” nội hành xưởng “. Cẩm y vệ được thiết lập vào năm Hồng Vũ thứ 15 ( 1382 ), trực tiếp nghe lệnh của hoàng thượng, hoàn toàn có thể tróc nã bất kể ai, đồng thời triển khai thẩm vấn không công khai minh bạch. Sau khi xây dựng đông xưởng, quyền lực tối cao của cẩm y vệ bị tước giảm. Đông xưởng xây dựng vào năm Vĩnh Lạc thứ 18 ( 1420 ), nhằm mục đích để Minh Thành Tổ trấn áp chính trị lực lượng phản đối, khu vực tại bắc Đông An Môn tại kinh thành. Chức trách đa phần của đông xưởng là giám thị quan viên cơ quan chính phủ, nhân sĩ kiệt xuất trong xã hội, những học giả và những lực lượng chính trị khác, đồng thời có quyền đưa tác dụng giám thị trực tiếp hồi báo hoàng thượng. Căn cứ thông tin giám thị có được, so với phái phản đối chính trị có vị thế khá thấp, đông xưởng hoàn toàn có thể trực tiếp tróc nã, thẩm vấn ; còn so với quan viên cấp cao trong chính phủ nước nhà hoặc người có thân phận hoàng thân quý tộc, đông xưởng sau khi được nhà vua cấp quyền hoàn toàn có thể tiếp hành tróc nã, thẩm vấn họ. Tây xưởng xây dựng vào thời kỳ Hiến Tông, thủ lĩnh là Uông Trực, sau năm 1482 thì bị phế bỏ, sau này được Vũ Tông trong thời điểm tạm thời Phục hồi. Nội xưởng thiết lập trong thời kỳ Vũ Tông, thủ lĩnh là hoạn quan Lưu Cẩn, sau khi Lưu Cẩn bị giết thì nội xưởng và tây xưởng đồng thời bị phế bỏ, chỉ còn đông xưởng62.

Cơ cấu khác

Quan công cô gồm có tam công và tam cô, trên danh nghĩa là đứng đầu những thần tử, tuy nhiên những chức quan này đều chỉ là chức hão, thường trao cho đại thần có công lao tương đối lớn để vinh danh. Tam công là thái sư, thái phó, thái bảo, tam cô là ba chức phụ giúp : thiếu sư, thiếu phó, thiếu bảo. Trong đó, thái bảo và thái phó trên danh nghĩa là thầy giáo của thái tử, còn thái sư trên danh nghĩa là thầy giáo của hoàng thượng, tuy nhiên trong thực tiễn cơ cấu tổ chức phụ đạo thái tử là ” chiêm sự phủ “. Bên dưới chiêm sự phủ đặt hai phòng, một cục, một thính. Ngoài ra, còn có Thái y viện, trình độ đảm nhiệm sức khỏe thể chất và điều trị y tế cho nhân viên cấp dưới hoàng thất. Hàn lâm viện là cơ quan học thuật tối cao chính thức của cơ quan chính phủ, vị thế tương đối quan trọng, thậm chí còn cũng có sức ảnh hưởng tác động tương đối lớn trong cơ quan chính phủ. Thủ trưởng của Hàn lâm viện là Hàn lâm đại học sĩ, người giữ chức vị này thường kiêm nhiệm đại thần nội các63 .Ngoại tam giám gồm có Quốc tử giám, Khâm thiên giám, Thượng lâm uyển giám. Khâm thiên giám đảm nhiệm quan trắc chiêm tinh. Quốc tử giám là cơ cấu tổ chức giáo dục chính thức tối cao, cũng là cơ cấu tổ chức chỉ huy quan học toàn nước, có một người tế tửu, một người ty nghiệp, một người giám thừa, năm người bác sĩ, 15 người trợ giáo, 10 người học chính, 7 người học lục, một người điển bộ, một người điển tịch, hai người điển soạn. Thượng lâm uyển giám đảm nhiệm quản trị ngự hoa viên, bãi chăn thả và vườn rau của hoàng đế64 .Nội thập nhị giám là sở quan của hoạn quan, gồm có ti lễ giám, nội cung giám, ngự dụng giám, ty thiết giám, ngự mã giám, thần cung giám, thượng thiện giám, thượng bảo giám, ấn thụ giám, trực điện giám, thượng y giám, đô tri giám, trong đó ty lễ giám là quan trọng nhất. Thái giám cầm bút viết văn trong thời kỳ hoạn quan chuyên quyền cực đoan còn sửa chữa thay thế nhà vua phê chuẩn công văn. Ngoài ra, trong cung còn thiết lập bốn ty ( tích tân, chung cổ, bảo sao, hỗn đường ), tám cục ( binh trượng, ngân tác, hoán y, cân mạo, châm công, nội chức nhiễm, tửu thố diện, ti uyển ), hợp thành 24 nha môn nội quan. Cung nữ có 6 cục ( thượng cung, thượng nghi, thượng phục, thượng thực, thượng tẩm, thượng công ), dưới mỗi cục đặt bốn ty64.

Ngoại giao

Những năm đầu, triều đình Minh thực thi thể chế triều cống, mậu dịch triều cống cho nhiều hơn nhận, nhiều người Nhật Bản giả làm sứ giả triều cống nhằm mục đích nhận được quyền lợi. Trên thực tiễn, Nhật Bản đang trong trạng thái cát cứ, không có chính quyền sở tại TW thống nhất, rất nhiều người Nhật Bản giả làm sứ giả triều cống sang Trung Quốc không thuộc quyền quản trị của cơ quan chính phủ Nhật Bản, sau khi triều cống họ lưu lại cướp đoạt tại khu vực duyên hải của Trung Quốc, đây là Uy khấu thời Minh sơ. Nhằm phòng chống Uy khấu, Minh Thái Tổ ban bố chủ trương hải cấm. Từ đó trở đi, nếu muốn sang Trung Quốc giao thương mua bán thì cần phải theo phương pháp triều cống kiêm mậu dịch, ngoài những còn có tính năng thu phục kết giao những vương quốc xung quanh. Chính sách quản chế mâu dịch nghiêm khắc của triều Minh khiến cho mậu dịch thường thì được triển khai bí hiểm, chuyển thành mậu dịch buôn lậu. Khu vực tập trung chuyên sâu cảng mậu dịch khu vực chuyển từ Quảng Đông, Phúc Kiến sang những thuộc địa của phương Tây tại Khu vực Đông Nam Á. Do cơ quan chính phủ Trung Quốc mất đi vai trò duy trì trật tự trên biển, những tập đoàn lớn hải tặc hoành hành. Do mậu dịch hàng hải vẫn phải thực thi theo phương pháp ngầm, lượng lớn đồ bạc từ châu Mỹ được đưa vào Trung Quốc, bạc mở màn đóng vai trò là tiền tệ phổ biến65.

Trịnh Hòa hạ Tây Dương và hải cấm

Sau khi Minh Thành Tổ lên ngôi, trong những năm Vĩnh Lạc, triều đình phái khiển nhà hàng hải Trịnh Hòa đem thuyền đội bảy lần hạ Tây Dương, đi xa nhất đến bờ biển phía đông châu Phi, và còn phái khiển Trần Tử Lỗ đi sứ sang mười tám nước tại Tây Vực như Samarkand, Thổ Lỗ Phồn, Hỏa Châu, tăng cường giao lưu về kinh tế tài chính chính trị giữa triều Minh và quốc tế, bộc lộ triều đại Vĩnh Lạc ở vào đỉnh cao thịnh vượng và có tính khai phóng. Sang thời Minh Nhân Tông, nhà vua nghe theo quan điểm của một số ít đại thần trong triều, đánh giá và nhận định điTây Dương gây tiêu tốn lãng phí quá độ, hiệu suất cao nhận được không lớn, công bố đình chỉ hoạt động giải trí này. Năm Tuyên Đức thứ 5 ( 1431 ) thời Minh Tuyên Tông, nhà vua phái Trịnh Hòa hạ Tây Dương lần thứ bảy, cũng là lần cuối. Thời Minh Hiến Tông, từng có thái giám ý kiến đề nghị với nhà vua liên tục tiến hành hạ Tây Dương, nhà vua hạ chiếu đến Binh bộ nhu yếu tư liệu của Trịnh Hòa như hải đồ. Tuy nhiên, những quan viên như Lưu Đại Hạ nhận định và đánh giá hạ Tây Dương gây hại lớn cho vương quốc, vô ích, do đó đem những tư liệu từ hành trình dài của Trịnh Hòa giấu đi ( có thuyết nói là tiêu hủy ), kế hoạch do đó bị bãi bỏ. Về sau, Uy khấu hoành hành, triều Minh ngày càng tăng mức độ hải cấm, đến sau năm Long Khánh thứ 1 ( 1567 ) thời Mục Tông, Uy khấu dần được bình định, triều đình nhận thấy tính quan trọng của mậu dịch đối ngoại so với dân cư ven biển, do đó từng bước giải trừ hải cấm, khiến mậu dịch bí hiểm trong dân gian được hợp pháp hóa, mậu dịch quốc tế sôi động khiến Trung Quốc tiến vào mạng lưới hệ thống mậu dịch quốc tế đang dần thành hình66.

Uy khấu và Nhật Bản

Uy khấu tạo thành mối uy hiếp nghiêm trọng so với hải cương của triều Minh, tuy nhiên thành phần hầu hết của Uy khấu không phải là người Nhật Bản mà là lưu dân bị phá sản tại khu vực duyên hải Trung Quốc. Mặc dù có những chiến dịch ” kháng Uy ” của Chu Hoàn và Trương Kinh, tuy nhiên sau cuối đều không hề đạt được thành công xuất sắc trọn vẹn. Nhằm đề phòng Uy khấu xâm nhiễu, trong thời kỳ Thế Tông thực thi hải cấm, đoạn tuyệt mậu dịch với Nhật Bản. Đến khi những danh tướng như Thích Kế Quang tận lực ” kháng Uy “, Uy khấu mới bị trừ sạch, tình hình hải cương mới trở nên bình ổn hơn. Sau khi Toyotomi Hideyoshi thống nhất Nhật Bản, có ý muốn sở hữu Triều Tiên. Năm Vạn Lịch thứ 20 ( 1592 ), Nhật Bản tiến công Triều Tiên, Quốc vương của Triều Tiên đào thoát sang Nghĩa Châu đồng thời phái sứ giả cầu cứu triều đình Minh. Triều Minh từng giành được thắng lợi trong cuộc chiến tranh, hai bên từng triển khai hòa đàm, tuy nhiên sau năm Vạn Lịch thứ 25 ( 1597 ) Nhật Bản lại tiến công Triều Tiên. Năm Vạn Lịch thứ 26 ( 1598 ), Toyotomi Hideyoshi bệnh mất, lòng quân Nhật Bản giao động, hiệu quả là triệt quân. Chiến tranh với Nhật Bản làm suy yếu nghiêm trọng quốc lực của Minh và Triều Tiên, còn Nhật Bản rơi vào thực trạng phân liệt, trong khi đó những bộ lạc Nữ Chân trở thành bên hưởng lợi67 .

Mông Cổ và Nữ Chân

Mông Cổ và Nữ Chân là hai bộ tộc tạo thành mỗi uy hiếp lớn nhất tại biên cảnh của triều Minh, người đương thời gọi là Tây Lỗ và Đông Lỗ. Trong những năm đầu triều Minh, khi vũ lực còn cường thịnh, từng có thời hạn đuổi người Mông Cổ lên Mạc Bắc, Mông Cổ cũng vì nội loạn mà phân liệt thành những nhóm như Thát Đát, Ngõa Lạt nên không đủ lực xâm nhập phương nam. Sau này, cùng với việc triều Minh suy lạc, nhóm có tiềm năng nhất trong những bộ lạc Mông Cổ sau khi xưng bá trong tộc còn nhiều lần tiến công triều Minh, như Thổ Mộc bảo chi biến do người Ngõa Lạt, Canh Tuất chi biến do Thổ Mặc Đặc bộ. Cương giới của triều Minh do đó thu nhỏ, còn quốc lực cũng bị tiêu tốn rất nhiều. Yêm Đáp Hãn về sau mở màn kết giao với triều Minh, thụ phong tước Thuận Nghĩa vương, tam nương tử thừa kế chủ trương tự do của ông. Khu vực biên giới Minh-Mông bảo mật an ninh tự do, đến sau khi Hậu Kim khống chế Mông Cổ thì tình hình này mới kết thúc. Thời kỳ đầu, triều đình Minh từng đặt Nô Nhi Can đô ty để quản trị những bộ lạc tại Đông Bắc, người Nữ Chân trong quá trình này là liên minh với Minh để tiêu diệt thế lực tàn dư đối địch tại Đông Bắc, quan hệ song phương trong tiến trình mật thiết. Tuy nhiên, đến trung hậu kỳ, triều đình Minh thi hành 1 số ít chủ trương không thích hợp, thực thi tẩy chay, hạn chế, kích động phân hóa người Nữ Chân. Khi những bộ lạc Mông Cổ và Nữ Chân tại Đông Bắc ngày càng vững mạnh, Nô Nhi Can đô ty bị phế, năng lượng khống chế tại Đông Bắc của triều Minh càng suy giảm. Sang thế kỷ 17, thủ lĩnh Kiến Châu Nữ Chân là Nỗ Nhĩ Cáp Xích thống nhất những bộ lạc Nữ Chân, khiến người Mông Cổ thu phục, vào năm 1616 kiến quốc Đại Kim, đối địch với triều Minh. Hậu Kim sở hữu đại bộ phận chủ quyền lãnh thổ Liêu Đông, có dã tâm làm chủ Cafe Trung Nguyên, uy hiếp nghiêm trọng đến bảo đảm an toàn của triều Minh. Năm 1636, Đại Kim cải quốc hiệu sang Đại Thanh, kiến lập Thanh triều, ở đầu cuối vào năm 1644 sau khi triều Minh diệt vong tiếp nối thống trị Trung Quốc trong 267 năm68.

Các quốc gia châu Âu

Sau khi châu Âu tiến vào thời đại tò mò hàng hải, người Bồ Đào Nha nhằm mục đích liên tục khai thác tuyến hàng hải đến Ấn Độ, Trung Quốc, sau khi sở hữu Malacca năm 1511, lại có ý đồ lập cứ điểm mậu dịch tại Trung Quốc. Năm Chính Đức thứ 7 ( 1513 ) thời Vũ Tông, Quốc vương Bồ Dào Nha Emmanuel I vì muốn thông thương với triều đình Minh nên phái đoàn sứ giả đến Trung Quốc. Đoàn sứ giả muốn đổ xô tại Quảng Châu Trung Quốc, tuy nhiên bị phủ nhận nhập cư. Họ chuyển sang dùng vũ lực chiếm cứ Đồn Môn, bùng phát Hải chiến Đồn Môn, Bộ chiến Tây Thảo Loan với triều Minh, tác dụng chiến bại. Cuối cùng, Gia Tĩnh Đế chấp thuận đồng ý cho đoàn nhập cư, cùng lúc nhượng Áo Môn cho người Bồ Đào Nha, chấp thuận đồng ý cho họ đến Quảng Châu Trung Quốc mỗi năm, đây là lần tiên phong cường quốc phương tây chính thức đổ xô Trung Quốc. Sau đó, những vương quốc châu Âu khác như Tây Ban Nha, Hà Lan, Anh Quốc cũng phái những sứ đoàn đến, khiến cho không ít sự vật phương Tây truyền vào Trung Quốc. Năm Vạn Lịch thứ 10 ( 1582 ) thời Thần Tông, Matteo Ricci phụng mệnh đến Trung Quốc công tác làm việc, ông rất nhanh gọn lĩnh hội Trung văn, Nho giáo, có được tình cảm tốt của sĩ đại phu triều Minh. Sau đó, ông được cử đến Bắc Kinh, được Thần Tông tin tưởng. Ông góp phần cho Trung Quốc những cống phẩm như Khôn dư vạn quốc toàn đồ, đồng hồ đeo tay, đồng hồ đeo tay Mặt Trời, đại pháo Tây Dương, kính viễn vọng, hỏa thương, Tây dược, tượng Maria, Thập tự giá. Matteo Ricci không chỉ truyền bá Thiên Chúa giáo mà còn truyền cảm hứng cho đám Từ Quang Khải, Lý Chi Tảo học tập Tây học. Ngoài ra, ông còn đưa những mô hình văn hóa truyền thống của Trung Quốc truyền đến châu Âu, như tư tưởng Nho gia, học thuyết Phật giáo, cờ vây. Ngoài ra, vào thời kỳ Minh mạt có không ít quân đội triều Minh từng trang bị hỏa khí đặc biệt quan trọng là đại pháo Tây Dương67.

Quân sự

Nguồn gốc bắt đầu của quân đội triều Minh, gồm có những binh sĩ vốn có, gọi là tòng chinh, có binh sĩ triều Nguyên và binh sĩ quần hùng quy phụ, có người hoạch tội đày ải, tuy nhiên nguồn hầu hết nhất là tuyển theo hộ tịch, cũng tức là ‘ đóa tập quân ‘. Ngoài ra, còn có những phương pháp giản bạt, đầu sung và thu tập. Ngoài ra, từ trung kỳ triều Minh trở về sau còn có chuyện cưỡng bách dân làm binh, tuy nhiên đều là thiểu số, về mặt chính thức, ” vệ sở chế ” vẫn là quân chế hầu hết. Vệ sở chế là tại yếu địa quân sự chiến lược những địa phương toàn nước thiết lập vệ sở trú quân, ” vệ ” có quân đội quy mô 5600 người, bên dưới có những đơn vị chức năng như thiên hộ sở, bách hộ sở, tổng kỳ và tiểu kỳ, những vệ sở đều phụ thuộc ngũ quân đô đốc phủ, cũng là phụ thuộc Binh bộ, khi hữu sự được điều động, khi vô sự lại quay trở lại vệ sở. Nguồn gốc của quân đội là quân hộ thế tập, do mỗi hộ phái một người làm ” chính đinh ” đến vệ sở làm binh, quân nhân trong vệ sở luân phiên phòng thủ và đồn điền, đồn điền cung ứng nhu yếu của quân đội và tướng quan. Mục tiêu của nó là nuôi binh tuy nhiên không tiêu tốn tài lực vương quốc, tuy nhiên từ thời Minh Tuyên Tông về sau thì không hề duy trì, mức hoạt động và sinh hoạt và vị thế của quân nhân ngày càng hạ thấp, binh sĩ đào ngũ dần ngày càng tăng, quân bị do đó từ từ hư hỏng69 .Trong thời kỳ kháng Nhật viện Triều những năm Vạn Lịch, người Minh phát minh sáng tạo ” thủy lôi chiến ” đánh đắm chiến hạm Nhật Bản ; ” hỏa long xuất thủy ” ý tưởng trong thế kỷ 16 là một loại tên lửa hai bậc dùng trong thủy chiến ; thợ thủ công triều Minh phong cách thiết kế sản xuất mìn vỏ sắt sớm nhất trong lịch sử quả đât ; lục quân triều Minh từng được trang bị một loại ” hổ tồn pháo “, cũng là loại kỵ pháo binh tiên phong trong lịch sử quả đât, có học giả cho rằng loại kỹ thuật này đi trước phương Tây khoảng chừng 200 năm70 71 .Trong những năm Gia Tĩnh, khi ứng phó loạn Uy khấu, tướng lĩnh Thích Kế Quang tại khu vực Chiết Giang sử dụng phương pháp chiêu mộ dân binh đào tạo và giảng dạy thêm, sửa chữa thay thế vệ sở binh không đảm đương nổi. Chính vì nguyên do quân chính quy là vệ sở quân không đảm đương nổi, vì vậy lực lượng dân binh đến hậu kỳ triều Minh từ từ đảm nhiệm vai trò bộ đội tác chiến duy trì sự thống trị hữu hiệu của triều đình, trong đó nổi tiếng nhất là Thích gia quân do Thích Kế Quang chiêu mộ đa phần từ người Chiết Giang, bộ đội tư nhân Liêu Đông thiết kỵ của Lý Như Tùng, và Quan Ninh thiết kỵ do Viên Sùng Hoán chiêu mộ đa phần từ người Liêu Đông72 。 Có học giả đánh giá và nhận định kỹ thuật sản xuất hỏa khí Trung Quốc khởi đầu từ thời kỳ Đường Tống, vào thời Minh đã tăng trưởng đến trình độ rất cao. Hỏa khí thời kỳ này không chỉ phong phú về chủng loại, mà kỹ thuật sản xuất và tính năng đều được nâng cao cực lớn. Tên lửa và súng hỏa mai là những hỏa khí hạng nhẹ hầu hết của quân đội triều Minh, mìn đã rất thông dụng vào thời Minh, tăng trưởng hỏa khí hình ống đặc biệt quan trọng điển hình nổi bật. Trung kỳ triều Minh, phật lang cơ và hồng di đại pháo và những hỏa khí tây dương khác truyền đến, khiến triều Minh học hỏi ưu điểm nhắm tiềm năng của chúng, để cải tổ tính năng hỏa khí tự sản xuất. Đương thời, thời đại binh khí lạnh của Trung Quốc sắp kết thúc, thời đại hỏa khí đang đến, dù Trung Quốc có thời cơ bắt kịp trình độ kỹ thuật hỏa khí phương Tây, tuy nhiên quy trình này bị gián đoạn do triều Minh diệt vong73 。Có học giả chỉ ra rằng, Trung Quốc sử dụng binh khí nóng trước phương Tây hai thế kỷ, tuy nhiên đến thế kỷ 15 kỹ thuật khởi đầu bị người Bồ Đào Nha vượt qua, về sau quân Thanh tận dụng kỹ thuật và kinh nghiệm tay nghề của triều Minh và phương Tây, nhiều lần cải tổ và sản xuất hỏa khí có uy lực hơn so với triều Minh, đến thời loạn Tam Phiên, kỹ thuật binh khí nóng của Trung Quốc quay lại tiếp cận trình độ những vương quốc Tây Âu74 .Trong những năm Vạn Lịch, người Nhật Bản cũng đi trước Trung Quốc về kỹ thuật hỏa khí, lợi thế của hỏa khí Nhật Bản từng có lúc khiến họ chiếm thế thượng phong trong cuộc chiến tranh tại Triều Tiên75 76. Nhà quân sự chiến lược Thích Kế Quang cũng phê bình nhiều loại hỏa khí đương thời trong thực tiễn không có tính thực dụng, do đó cần ngừng sản xuất để tránh lãng phí77.

Nhân khẩu

Sau khi Đại Minh xây dựng và thống nhất Nước Trung Hoa, Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương thi hành chủ trương ” hưu dưỡng sinh tức ” ( phục sinh và tăng trưởng ), nông nghiệp thời Mông-Nguyên vốn chịu sự phá hoại từ cuộc chiến tranh nay Phục hồi ở mức độ lớn, những năm Hồng Vũ tiến hành khẩn hoang vùng đất phía bắc Hoài Hà và Tứ Xuyên trên quy mô lớn, nhân khẩu do vậy tăng trưởng không thay đổi. Đến năm Hồng Vũ thứ 26 ( 1393 ), toàn nước có 63 triệu người, trong đó 61,75 triệu người thuộc dân hộ, 3,25 triệu người thuộc quân hộ. Bắc ngũ tỉnh ( Bắc Bình, Sơn Tây, Sơn Đông, Hà Nam, Thiểm Tây ) có 17,55 triệu nhân khẩu, chiếm 27 % toàn nước ; trong đó Sơn Đông là đông dân nhất với 5.462.850 người, kế đến là Sơn Tây ( 3.790.760 người ), Hà Nam ( 2.825.300 người ), Thiểm Tây ( 2.646.450 người ), Bắc Bình ( 2.619.500 người ). Trung ngũ tỉnh ( Kinh Sư, Chiết Giang, Giang Tây, Hồ Quảng, Tứ Xuyên ) có 33,8 triệu người, chiếm 52 % toàn nước ; trong đó Nam Trực Lệ có 11.291.460 người, tỷ lệ nhân khẩu cao nhất là ở lực vực Tô Nam Thái Hồ với tổng số 6.320.300 người và đạt 220 người / km² ; tiếp đến là Chiết Giang tỉnh với 9.959.270 người ; Giang Tây có 7.260.000 người, Hồ Quảng có 4.318.420 người, Tứ Xuyên có 1.314.260 người. Nam ngũ tỉnh ( Phúc Kiến, Quảng Tây, Quảng Đông, Vân Nam, Quý Châu ) có tổng số 10,40 triệu người, chiếm 16 % toàn nước. 78Nhân khẩu triều Minh đạt đỉnh điểm vào hậu kỳ, tuy nhiên những học giả sự không tương đồng về thời hạn và số lượng đơn cử. Dịch Trung Thiên đánh giá và nhận định vào thời Minh mạt toàn nước có trên 60 triệu người, 79 Hàn Văn Lâm và Tạ Thục Quân đánh giá và nhận định năm 1626 thì Đại Minh đạt đỉnh điểm về nhân khẩu, với khoảng chừng 99,873 triệu người, 80 Vương Dục Dân nhận định và đánh giá vào những năm Vạn Lịch ( 1573 – 1620 ) thì nhân khẩu triều Minhd dạt mức tối đa, nhân khẩu thực tiễn là từ 130 – 150 triệu người ; 81 Cát Kiếm Hùng nhận định và đánh giá vào năm 1600 triều Minh thực tiễn có 197 triệu dân, vào thời đỉnh điểm là sát 200 triệu người ; 82 Tào Thụ Cơ đánh giá và nhận định nhân khẩu triều Minh lên đến đỉnh điểm vào năm 1630 với nhân khẩu trong thực tiễn là khoảng chừng 192,51 triệu người, sang năm 1644 thì số nhân khẩu trong thực tiễn giảm còn khoảng chừng 152,47 triệu người ; 83 nhà kinh tế tài chính học Anh Quốc Angus Maddison thì nhận định và đánh giá vào năm 1600 nhân khẩu thực tiễn của triều Minh đạt khoảng chừng 160 triệu người. 84Cuối năm năm Gia Tĩnh thời Minh Thế Tông, những loại cây cối cao sản đến từ châu Mỹ mở màn được truyền bá đến Trung Quốc, trở nên phổ cập tại những vùng có tỷ lệ dân cư cao nhất như Giang-Chiết hay Lĩnh Nam. Đặc biệt là qua Vạn Lịch trung hưng, nhân khẩu tăng trưởng nhanh và không thay đổi, có học giả ước tính thì đạt đến mức chưa từng có là 150 triệu người, phân chia vẫn không đổi. Từ Sùng Trinh thứ 11 ( 1640 ) thời Minh Tư Tông đến năm Thuận Trị thứ 7 ( 1650 ) thời Thanh Thế Tổ, do cuộc chiến tranh cùng mất mùa và dịch bệnh nên số người tử trận ngày càng tăng, đặc biệt quan trọng là bùng phát dịch hạch và hạn hán ở phương bắc, quân Bát kỳ nhập quan thực thi giết hại và buộc người Hán phải thiên di để đề phòng họ phản kháng, khiến nhân khẩu giảm thiểu rất nhiều, chưa bằng 50% so với trước đó, riêng phương bắc giảm xuống chỉ chưa bằng 20 %. 85Kế tục triều Nguyên, triều Minh phân dân cư thành ” dân hộ “, ” quân hộ “, ” tượng hộ “, những người làm thủ công nghiệp nhập tượng tịch. Tượng tịch và quân tịch có vị thế thấp hơn so với dân tịch, không được ứng thí, đồng thời phải thừa kế nghề của đời trước. Việc thoát khỏi hộ tịch bắt đầu là khó khăn vất vả, cần phải được Hoàng đế đặc chỉ phê chuẩn .

Kinh tế

Khoảng thế kỷ 16-17, Đại Minh từng là một trong những vương quốc có thủ công nghiệp và kinh tế tài chính phồn vinh nhất quốc tế. Đầu thời Minh, triều đình thi hành chủ trương hải cấm, khiến thương nghiệp chịu ép chế nhất định, tuy nhiên từ sau khi phế trừ hải cấm vào năm 1567, mậu dịch hải ngoại lại hoạt động giải trí hưng thịnh, vào thời cường thịnh trọng tải tàu viễn dương đạt đến 18 nghìn tấn89.

Nông nghiệp

Đầu thời Minh, do cuộc chiến tranh lê dài trong nhiều năm cộng thêm lạm phát kinh tế, không chỉ có vậy Nguyên Huệ Tông trước đây cho tăng cường lao dịch để trị thủy, khiến kinh tế tài chính vương quốc tiến đến bờ sụp đổ. Minh Thái Tổ thực thi hành chủ trương nghỉ ngơi lại sức và di dân khai hoang, còn thi hành chủ trương đồn điền, diện tích quy hoạnh quân điền chiếm gần một phần mười đất canh tác toàn quốc78. Ngoài ra, thương đồn cũng tương đối thông dụng, chính phủ nước nhà dùng giấy độc quyền kinh doanh muối ( gọi là diêm dẫn ) để trao đổi, lôi cuốn thương nhân đem lương thực đến biên cương nhằm mục đích bảo vệ nhu yếu lương thực biên phòng. Đây không phải là phương pháp lấy hàng đổi hàng, mà là nhu yếu diêm thương giao tiền trước rồi đợi đến khi muối khô mới được cấp muối. Tuy nhiên, do thuế thu không đủ nên họ đưa muối mới sản xuất ra ngoài bán riêng, lê dài thời hạn giao muối cho diêm thương chính quy, khiến cho diêm thương giao xong tiền phải mất 3-5 năm, thậm chí còn là mười năm sau mới lấy được muối, tuy nhiên lại không hề bỏ thân phận diêm thương thao tác khác mưu sinh nên nhà tan người mất, buôn lậu muối cũng diễn ra trên quy mô lớn85. Minh Thái Tổ từng phái Quốc tử giám xuống thôn quê chỉ huy thiết kế xây dựng thủy lợi, đồng thời dùng miễn giảm thu thuế để khuyến khích canh tác. Các giải pháp này khiến những khu vực từng chịu tổn thất nặng nề trong chiến loạn khôi phục sinh khí, khiến kinh tế tài chính triều Minh được Phục hồi nhanh chóng78 .Kinh tế thời Minh vẫn lấy kinh tế tài chính tiểu nông tự cấp tự cung tự túc làm đa phần. Nông nghiệp thời Minh bất kể là sản lượng hay công cụ sản xuất đều ở mức cao hơn triều đại trước. Các loại cây xanh cao sản có nguồn gốc từ châu Mỹ như khoai lang, bí ngô, khoai tây, ngô, bông dần được đưa đến Trung Quốc trong thế kỷ 16, trong đó bông được trồng đặc biệt quan trọng phổ cập. Ngoài ra, khoai lang và ngô là những cây cối tương đối đễ dàng, hoàn toàn có thể trồng ở những khu vực có thổ nhưỡng tương đối khá cằn cỗi, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng quan trọng khi mà nhu yếu lương thực ngày càng tăng trong hai thời đại Minh-Thanh85. Những năm Vạn Lịch tổng diện tích quy hoạnh đất canh tác ước đạt quá bảy triệu khoảnh, tạo cơ sở bền vững và kiên cố cho tăng trưởng nhân khẩu đều đặn từ thời Vạn Lịch. Thời Nam Tống, có lưu hành câu nói ” Tô-Thường được mùa, thiên hạ no đủ “, về sau do dân cư thành thị ngày càng tăng nhanh gọn tại khu vực hạ du Trường Giang, cộng thêm khu vực trung du Trường Giang được khai thác tăng trưởng nhanh gọn, đến thời kỳ giữa và cuối triều Minh, đã chuyển biến thành ” Hồ Quảng được mùa, thiên hạ no đủ “, ý là khu vực sản xuất lương thực đa phần đương thời đã chuyển đến khu vực Hồ Quảng, chính là khu vực Hồ Bắc và Hồ Nam ngày nay. Từ cuối thời Minh về sau, lương thực của Hồ Quảng khởi đầu được luân chuyển đường dài đến những khu vực [ Giang-Chiết, Mân-Quảng để bán, khiến nông dân địa phương khởi đầu quy đổi sang loại cây cối thương phẩm85. Nông nghiệp mang tính thương nghiệp tăng trưởng, cộng thêm Open giao thông vận tải đường dài, đều mang đến quyền lợi cho sự tăng trưởng công thương nghiệp78.

Thủ công nghiệp

Thương nghiệp

Văn hóa

Tư tưởng học thuật

Văn học

Giáo dục

Tôn giáo

Nghệ thuật

Khoa học kỹ thuật

Xã hội

Danh sách đế vương

Thế phả

Chân dung	Hoàng đế	Miếu hiệu	Thụy hiệu	Trị vì			Ghi chú
	Hồng Vũ	Thái Tổ (太祖)	Cao đế (高帝)	1368	—	1398	Sáng lập triều đại
	Kiến Văn	không có	Huệ Đế (惠帝)	1398	—	1402
	Vĩnh Lạc	Thành Tổ (成祖)	Văn Đế (文帝)	1402	—	1424	soán ngôi Chu Doãn Văn
	Hồng Hi	Nhân Tông (仁宗)	Chiêu Đế (昭帝)	1424	—	1425
	Tuyên Đức	Tuyện Tông (宣宗)	Chương đế (章帝)	1425	—	1435
	Chính Thống	Anh Tông (英宗)	Duệ Đế (睿帝)	1435	—	1449
	Cảnh Thái	Đại Tông (代宗)	Cảnh Đế (景帝)	1449	—	1457
	Thuận Thiên	Anh Tông (英宗)	Duệ Đế (睿帝)	1457	—	1464	cướp ngôi Cảnh Thái trong khi Cảnh Thái ốm nặng
	Thành Hóa	Hiến Tông (憲宗)	Thuần Đế (純帝)	1464	—	1487
	Hoằng Trị	Hiếu Tông (孝宗)	Kính Đế (敬帝)	1487	—	1505
	Chính Đức	Vũ Tông (武宗)	Nghị Đế (毅帝)	1505	—	1521
	Gia Tĩnh	Thế Tông (世宗)	Túc Đế (肅帝)	1521	—	1566
	Long Khánh	Mục Tông (穆宗)	Trang Đế (莊帝)	1566	—	1572
	Vạn Lịch	Thần Tông (神宗)	Hiển Đế (萬曆)	1572	—	1620
	Thái Xương	Quang Tông (光宗)	Trinh Đế (貞帝)		1620
	Thiên Khải	Hy Tông (熹宗)	Triết Đế (悊帝)	1620	—	1627
	Sùng Trinh	Tư Tông (思宗)	Trang Liệt Mẫn (莊烈愍)	1627	—	1644

Xem thêm

• Chủ đề Trung Quốc
• Chủ đề China-outline. svg

• Chủ đề Lịch sử
• Chủ đề P. history.svg

• Kinh tế thời nhà Minh
• Danh sách các chư hầu của Đế quốc Trung Hoa
• Danh sách vua nhà Minh
• Lịch sử Nhật Bản
• Lịch sử Triều Tiên
• Những cuộc chinh phạt quân sự của nhà Minh
• Minh Thập Tam Lăng
• Trịnh Thành Công

Chú thích

1. ^

   Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (tháng 12 năm 2006). “East-West Orientation of Historical Empires” ( PDF ). Journal of world-systems research 12 (2): 219–229. ISSN 1076–156x .

2. ^ a ă â b c d đ

   Lỗi chú thích: Thẻ sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên .E6.98.8E.E5.A4.AA.E7.A5.96.E7.9A.84.E9.96.8B.E5.9C.8B.E8.A6.8F.E6.A8.A1

3. ^ 明朱國禎 《 湧幢小品 》 卷二 「 國號 」 條 ： “ 國號上加大字 ， 始於胡元 ， 我朝因之 。 … … 其言大漢 、 大唐 、 大宋者 ， 乃臣子及外夷尊稱之詞 。 ”
4. ^ a ă

   “ 明朝 ” ( bằng tiếng 中文 ). 中华文化信息网 .

5. ^ 《 明史 · 志第十六 》 ： “ 计明初封略 ， 东起朝鲜 ， 西据吐蕃 ， 南包安南 ， 北距大碛 ， 东西一万一千七百五十里 ， 南北一万零九百四里 。 自成祖弃大宁 ， 徙东胜 ， 宣宗迁开平於独石 ， 世宗时复弃哈密 、 河套 ， 则东起辽海 ， 西至嘉峪 ， 南至琼 、 崖 ， 北抵云 、 朔 ， 东西万余里 ， 南北万里 。 其声教所讫 ， 岁时纳贽 ， 而非命吏置籍 ， 侯尉羁属者 ， 不在此数 。 呜呼盛矣 ！ “
6. ^ 《 明宪宗实录 》 ： 是岁天下户九百二十一万六百九十户 ， 口七千一百八十五万一百三十二口 。
7. ^ 《 正说明朝三百年 》 孙景峰李金玉著
8. ^

   张宏杰 (2013). 《大明王朝的七张面孔》. 天津: 天津人民出版社. ISBN 9787201080949.

9. ^ a ă â b

   姜公韜 (1 tháng 1 năm 2010). “第一章 元明之際”. 《中國通史 明清史》. 九州出版社. tr. 第9頁－第16頁. ISBN 9787510800627.

10. ^ 傅海波 ＆ 崔瑞德 《 劍橋中國遼西夏金元史 》 ， 中國社會科學出版社 ， 2006 年 ， 第668-671頁
11. ^ a ă â b c 《 明史 ： 一個多重性格的時代 》 〈 第一篇 第二章 開國制度與政治整肅 〉. 第20頁 － 第45頁 .
12. ^ 《 中國通史 》 第九卷 ， 取士与文字狱
13. ^ 《 山西通志卷 ． 卷一百二十二 ． 人物二十二 》
14. ^ a ă â 《 明史 ： 一個多重性格的時代 》 〈 第一篇 第三章 從創業到守成的轉變 〉. 第46頁 － 第65頁 .
15. ^ a ă

    姜公韜 (1 tháng 1 năm 2010). “第三章 制度的更張與勢力的發揚”. 《中國通史·明清史》. 九州出版社. tr. 第33頁－第49頁. ISBN 9787510800627.

16. ^ 蔡石山著 ， 江政宽译 ， 《 永乐大帝 ： 一个中国帝王的精神肖像 》 ， 中华书局 ， 2009 年11月 ， ISBN 978 – 7-101 – 06977 – 8 ， 第八章 、 永乐和蒙古人 ， 第145-146页
17. ^ a ă

    《永寧寺記》. 永樂九年春特遣內官亦失哈等率官軍一千餘人、巨船二十五艘復至其國，開設奴兒干都司。昔遼、金疇民安故業，皆相慶曰：「□□今日復見而服矣！」遂上□朝□□□都司，而餘人上授以官爵印信，賜以衣服，賞以布、鈔，大賚而還。依土立興衛所，收集舊部人民，使之自相統屬。

18. ^ 《 清代輯佚研究 》 ， 第３９頁
19. ^ 蔡石山著 ， 江政宽译 ， 《 永乐大帝 ： 一个中国帝王的精神肖像 》 ， 中华书局 ， 2009 年11月 ， ISBN 978 – 7-101 – 06977 – 8 ， 第七章 、 文皇帝 ， 第123-124页
20. ^

    时涛，宋岩 (2009). 《图说中国历代君主帝王276——大明王朝简介》 (bằng tiếng 中文). 中国北京: 中国长安出版社. ISBN 9787510700873.

21. ^ 《 明通鑑 · 卷22 》 ： 「 （ 張太皇太后言 ） 皇帝年幼 ， 岂知此辈自古祸人家国 ？ 我听帝暨诸大臣留振 ， 此后不得令干国事也 。 」
22. ^ 《 明史紀事本末 · 卷29 》 ： 「 朕自在春宫 ， 至登大位 ， 几二十年 。 尔夙夜在侧 ， 寝食弗违 ， 保护赞辅 ， 克尽乃心 ， 正言忠告 ， 裨益实多 。 」
23. ^ 《 明史紀事本末 · 卷29 · 王振用事 》 ： 「 （ 樊忠言 ） 吾為天下誅此賊 。 」
24. ^ a ă â b

    Lỗi chú thích: Thẻ sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên .E5.9C.9F.E6.9C.A8.E4.B9.8B.E8.AE.8A

25. ^ 《 明史 · 卷170 · 于謙傳 》 ： 「 臨陣將不顧軍先退者 ， 斬其將 ； 軍不顧將先退者 ， 後隊斬前隊 ； 敢違軍令者 ， 格殺勿論 。 」
26. ^

    沈一民; 冯雪飞 (2009). 《盛世中国·明朝卷·土木之变》 (bằng tiếng 中文). 华艺出版社. ISBN 9787802520509.

27. ^ 查繼佐. 《 罪惟錄 · 列傳卷2 · 皇后列傳 》 皇太后周氏曰 ： 「 彼有何美 ， 而承恩多 ？ ” 明憲宗曰 ： “ 彼抚摩吾安之 ， 不在貌也 。 ”
28. ^ a ă

    姜公韜 (1 tháng 1 năm 2010). “第四章 明朝中後期的政局”. 《中國通史 明清史》. 九州出版社. tr. 第51頁－第71頁. ISBN 9787510800627.

29. ^ 夏燮. 《 明通鑑 · 卷40 》 。
30. ^

    《明史·卷304·懷恩傳》：「一时正人汇进，恩之力也。」

    Xem thêm: Đơn giá xây dựng tỉnh Đồng Nai năm 2021 theo Quyết định 03/QĐ-UBND

31. ^ a ă â b c 《 明史 ： 一個多重性格的時代 》 〈 第二篇 第九章 從弘治中興到正德亂局 第三篇 第十二章 嘉靖初政與大禮紛爭 〉. 第159頁 － 第171頁. 第211頁 － 第224頁
32. ^ 王其榘 《 明代內閣制度史 》 ， 中華書局 ， 1989 年
33. ^

    “ 大太监刘瑾擅权 ” ( bằng tiếng 中文 ). 中国网. 3 tháng 4 năm 2008 .

34. ^ a ă â b c 《 明史 ： 一個多重性格的時代 》 〈 第三篇 第十三章 世宗失道與隆萬改革 第十四章 北虜南倭問題及其解決方法 〉. 第227頁 － 第271頁 .
35. ^

    “ 张居正变法与万历怠政 ”. 凤凰网. 25 tháng 12 năm 2008 .

36. ^

    樊树志 (樊树志). 《万历皇帝传》 (bằng tiếng 中文). 凤凰出版社（原江苏古籍出版社）. ISBN 9787807297956.

37. ^ a ă â b

    “第四篇 第十七章 神宗貪怠與東林會議”. 《明史：一個多重性格的時代》. tr. 第327頁－第345頁.

38. ^

    《明实录·神宗实录》卷一. 上明习政事，乾纲独揽，予夺进退，莫可测识。晚颇厌言官，章奏概置不报。然每遇大事，未尝不折衷群议归之。圣裁中外，振耸四封。

39. ^

    “ 明代中后期的商业税收研究 ” ( bằng tiếng Trung ). 林枫. 12 tháng 8 năm 2009 .

40. ^

    黃仁宇. 《萬曆十五年》. 生活·讀書·新知三聯書店.

41. ^ 《 明史 · 卷224 · 孫鑨傳 》 、 《 明史 · 卷243 · 趙南星傳 》 、 文秉 · 《 定陵註略 · 卷三 · 癸巳大計 》
42. ^

    《明史·卷350·陳增傳》. 寧夏用兵，費帑金二百餘萬。其冬，朝鮮用兵，首尾八年，費帑金七百餘萬。二十七年，播州用兵，又費帑金二三百萬。三大征踵接，國用大匱

43. ^

    《明史·卷123·王德完傳》. 近歲寧夏用兵，費百八十餘萬；朝鮮之役，七百八十餘萬；播州之役，二百餘萬

44. ^

    《明实录·神宗实录》卷之五百九十六，七月丙申条. 上疾大渐，召英国公张惟贤、大学士方从哲、吏部尚书周嘉谟、户部尚书李汝华、兵部尚书董嘉善、署刑部事摠督仓场尚书张问达、署工部事协理戎政尚书黄克缵、礼部右侍郎孙如游等入见于弘德殿。勉以用心办事，大小诸臣各致词问安。尚书周嘉谟仍以用人为请随赐。俞允诸臣叩头而出。上谕内阁：‘朕嗣祖宗大统历今四十八年，久因国事焦劳以致脾疾，遽不能起。有负先皇付托惟。皇太子青宫有年，实赖卿与司礼监协心辅佐。遵守祖制，保固皇图，卿功在社稷万世不泯。’是日，上崩。

45. ^ a ă â b c d đ

    “第四篇 第十九章 天啟崇禎年間的政治亂象 第二十章 內外威脅與明朝滅亡”. 《明史：一個多重性格的時代》. tr. 第363頁－第404頁.

46. ^

    《明季北略》（卷2）. 予按郑贵妃慧人也，神宗宠之，生福王；李选侍郑党也，光宗宠之。当光宗登极，郑、李进美人等，遂致不起。光宗崩，李选侍犹居干清宫，欲与熹宗同居，邀封后，垂帘称制；而杨、左等以选侍素无德，又非生母、嫡母与养母，恐有武氏之祸，必欲令选侍出干清宫，不与熹宗同居，竖议甚正，未免稍激，遂为群小所忌，而祸自此始矣。

47. ^

    韩大成 (1997). 《魏忠贤传》 (bằng tiếng 中文). 北京: 人民出版社. ISBN 9787010022987.

48. ^

    “崇祯智除魏忠贤”. 农村新报 (bằng tiếng 中文). 7 tháng 3 năm 2009 .

49. ^

    陈时龙; 许文继 (1 tháng 1 năm 2005). “<思宗朱由检>”. 《正说明朝十六帝》 (bằng tiếng 中文). 北京: 中华书局. ISBN 9787101045499.

50. ^

    抱陽生. “卷六提到”. 《甲申朝事小計》. 崇禎十六年二月北京，大疫，人鬼錯雜。薄暮人屏不行。貿易者多得紙錢，置水投之，有聲則錢，無聲則紙。甚至白日成陣，牆上及屋脊行走，揶揄居人。每夜則痛哭咆哮，聞有聲而逐有影。谷應泰《明史紀事本末》卷七十八中說「京師內外城堞凡十五萬四千有奇，京營兵疫，其精銳又太監選去，登陴訣羸弱五六萬人，內閹數千人，守陴不充。

51. ^ a ă â b

    姜公韜. “第五章 明清之際”. 《中國通史 明清史》. tr. 第73頁－第93頁.

52. ^ 刘健 《 庭闻录 》 记 ： “ 七月十九日 ， 缅酋尽杀永历从臣 。 ”
53. ^ a ă â b c

    姜公韜 (1 tháng 1 năm 2010). “第三章 制度的更張與勢力的發揚”. 《中國通史 明清史》. 九州出版社. tr. 第40頁－第49頁. ISBN 9787510800627.

54. ^ a ă â b 《 細說明朝 》 〈 二一 、 州 、 省 〉. 黎東方. 第51頁
55. ^ 郭紅 、 靳潤成. 《 中國行政區劃通史 ． 明代卷 》. 上海市. 復旦大學出版社. 2007 年8月 .
56. ^ 《 細說明朝 》 〈 二二 、 布政使司 、 分守道 ； 按察使司 、 分巡道 〉. 黎東方. 第53頁 － 第54頁
57. ^ 王其榘 《 明代內閣制度史 》 ， 中華書局 ， 1989 年 ， 第339頁
58. ^ 洪武十五年初制时有华盖殿大学士 （ 嘉靖随殿易名中极殿大学士 ） 、 文华殿大学士 、 武英殿大学士 、 文渊阁大学士 、 东阁大学士 ， 永乐时增谨身殿大学士 （ 嘉靖随殿易名建极殿大学士 ）
59. ^ 《 細說明朝 》 〈 三二 、 内阁 〉. 黎東方. 第77頁
60. ^ 《 細說明朝 》 〈 二七 、 六 部 〉. 黎東方. 第63頁
61. ^ 《 細說明朝 》 〈 二九 、 六科 三 ○ 、 五寺 〉. 黎東方. 第71頁 － 第74頁
62. ^ 《 細說明朝 》 〈 二八 、 都察院 、 十三道 〉. 黎東方. 第69頁
63. ^ 丁易 ， 《 明代特務政治研究 》
64. ^ 《 細說明朝 》 〈 三一 、 三公 、 三孤 ； 詹事府 、 翰林院 〉. 黎東方. 第75頁
65. ^ a ă

    Lỗi chú thích: Thẻ sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên .E8.AF.B8.E5.8F.B8.E5.A4.96.E4.B8.89.E7.9B.91.E5.86.85.E5.8D.81.E4.BA.8C.E7.9B.91

66. ^ 陳高華 、 陳尚勝. 《 中國海外交通史 》. 台北. 文津出版社. 1997 年 .
67. ^ 《 明史 ： 一個多重性格的時代 》 〈 第一篇 第四章 邊疆經營與對外交往 〉. 第66頁 － 第80頁
68. ^ a ă 《 明史 ： 一個多重性格的時代 》 〈 第三篇 第十四章 北虜南倭問題及其解決 〉. 第256頁 － 第266頁
69. ^ 《 明史 ： 一個多重性格的時代 》 〈 第四篇 第十八章 邊疆與民族問題的新挑戰 〉. 第352頁 － 第358頁
70. ^ 《 細說明朝 》 〈 二五 、 军民分籍 、 卫所 〉. 黎東方. 第59頁 － 第60頁
71. ^ 《 军事文摘 》 2009 年第7期 ， 作者 ： 张昊天 ， 原题 ： 《 明朝军事四个第一 》 。
72. ^ 揭秘 ： 明朝在军事上创造四项世界第一 腾讯网
73. ^ 《 細說明朝 》 〈 二六 、 五军都督府 、 兵部 〉. 黎東方. 第61頁 － 第62頁
74. ^

    邢涛; 纪江红 (2003年10月1日). 《中国通史·<第二十一章·集权下的统治·明朝的军事建设·热兵器的兴盛>》 (bằng tiếng 中文). 北京: 北京出版社. tr. 第143页. ISBN 9787200050646.

75. ^ 梁柏力 《 被誤解的中國 ： 看明清時代和今天 》 ， 中信出版社 ， 第111-114頁
76. ^ 趙士楨 《 神器譜 》 ， 卷一 ： 「 … … 調集人馬十有餘萬 ， 附以朝鮮土著 ， 何止三十餘萬 。 倭奴止以飛巒島鳥銃手三千憑為前驅 ， 懸軍深入 ， 不勞餘力 ， 抗我兩國 。 我以兩國全力 ， 不能製倭死命 。 焱馳電擊而前 ， 從容振旅而退 ， 不但諸酋盡全首領 ， 至於倭眾亦覺無多損失 。 」
77. ^ 張萱 《 西園聞見錄 》 卷五六 ： 「 倭制火銃 ， 其藥極細 ， 以火酒漬之 ， 故其發速 ， 又人善使 ， 故發必中 。 中國有長技 ， 而製之不精 ， 與無技同 。 」
78. ^ 戚繼光 《 練兵實紀 》 ， 卷五 － 軍器製解 ： 「 … … 以上之外 ， 有火磚 ， 一窩鋒 ， 地雷 ， 千里炮 ， 神槍等 ， 百十名色 ， 皆不切於守戰 ， 故不備 ， 今皆一切禁之 。 以節靡費 ， 惟有子母炮 ， 尚屬可用 ， 未當終棄 ， 亦一奇品也 。 」
79. ^ a ă â b

    “第五章 〈封建社會唐（後期）宋遼金元的經濟〉”. 《中國古代經濟簡史》. 復旦大學. 1982年. tr. 第154頁－第165頁.

80. ^

    易中天 (2007年11月). 《帝国的终结》. 复旦大学出版社. tr. 第254页.

81. ^

    赵文林、谢淑君 (1988年). 《中国人口史》. 人民出版社. tr. 第376页.

82. ^

    王育民. 《中国历史地理概论》. 人民教育出版社. tr. 第109页.

83. ^

    葛剑雄 (1991年). 《中国人口发展史》. 福建人民出版社. tr. 第241页.

84. ^

    曹树基 (2000年9月). 《中国人口史》（第四卷）明时期. 复旦大学出版社. tr. 第452页.

85. ^

    英国经济学家 安格斯•麦迪森 著. 《世界经济千年史》. 伍晓鹰 许宪春 叶燕斐 施发启 译. 北京大学出版社. tr. 第27页.

86. ^ a ă â b

    姜公韜 (1 tháng 1 năm 2010). “第七章 五百年社會文化的掠影”. 《中國通史 明清史》. 九州出版社. tr. 第119頁－第126頁. ISBN 9787510800627.

    Lỗi chú thích: Thẻ không hợp lệ: tên “.E6.98.8E.E6.9C.9D.E7.B6.93.E6.BF.9F” được định rõ nhiều lần, mỗi lần có nội dung khác

87. ^ 《 明太祖实录 卷140 》
88. ^ 《 明孝宗实录 卷194 》
89. ^ 《 明熹宗实录 卷4 》
90. ^

    Lỗi chú thích: Thẻ sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên .E6.98.8E.E6.9C.9D.E5.95.86.E6.A5.AD

Tham khảo

• Information Office of the State Council of the People’s Republic of China (2002). Testimony of History. Beijing: China Intercontinental Press.
• The Ming Biographical History Project of the Association for Asian Studies. (1976). Dictionary of Ming Biography, 1368–1644: 明代名人傳: Volume 1, A-L. Edited by L. Carrington Goodrich and Chaoying Fang. New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-03801-1.
• Andrew, Anita N. and John A. Rapp. (2000). Autocracy and China’s Rebel Founding Emperors: Comparing Chairman Mao and Ming Taizu. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers Inc. ISBN 0-8476-9580-8.
• Atwell, William S. “Time, Money, and the Weather: Ming China and the “Great Depression” of the Mid-Fifteenth Century,” The Journal of Asian Studies (Volume 61, Number 1, 2002): 83-113.
• Brook, Timothy. (1998). The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-22154-0 (Paperback).
• Chan, Hok-Lam. (1988). “The Chien-wen, Yung-lo, Hung-shi, and Hsuan-te reigns,” in The Cambridge History of China: Volume 7, The Ming Dynasty, 1368–1644, Part 1, 182-384, edited by Denis Twitchett and John K. Fairbank. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24332-7.
• Chang, Michael G. (2007). A Court on Horseback: Imperial Touring & the Construction of Qing Rule, 1680-1785. Cambridge: Published by Harvard University Asia Center; distributed by Harvard University Press. ISBN 0-674-02454-0.
• Crosby, Alfred W., Jr. (2003). The Columbian Exchange: Biological and Cultural Consequences of 1492; 30th Anniversary Edition. Westport: Praeger Publishers. ISBN 0-275-98092-8.
• Dreyfus, Georges. (2003). “Cherished memories, cherished communities: proto-nationalism in Tibet,” in The History of Tibet: Volume 2, The Medieval Period: c. AD 850–1895, the Development of Buddhist Paramountcy, 492-522, ed. Alex McKay. New York: Routledge. ISBN 0-415-30842-9.
• Ebrey, Patricia Buckley, Anne Walthall, James B. Palais. (2006). East Asia: A Cultural, Social, and Political History. Boston: Houghton Mifflin Company. ISBN 0-618-13384-4.

• Ebrey, Patricia Buckley (1999). The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-66991-X

  Xem thêm: Đơn giá nhân công tỉnh Đồng Nai năm 2020 theo Quyết định 79/QĐ-SXD

• Engelfriet, Peter M. (1998). Euclid in China: The Genesis of the First Translation of Euclid’s Elements in 1607 & Its Reception Up to 1723. Leiden: Koninklijke Brill. ISBN 90-04-10944-7.

• Fairbank, John King & Goldman, Merle (2006). China: A New History; Second Enlarged Edition. ISBN 0-674-01828-1

• Gascoigne, Bamber. (2003). The Dynasties of China: A History. New York: Carroll & Graf Publishers. ISBN 0-7867-1219-8 (Paperback).
• Geiss, James. (1988). “The Cheng-te reign, 1506-1521,” in The Cambridge History of China: Volume 7, The Ming Dynasty, 1368–1644, Part 1, 403-439, edited by Denis Twitchett and John K. Fairbank. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24332-7.
• Gernet, Jacques (1962). Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250-1276. Translated by H. M. Wright. Stanford: Stanford University Press. ISBN 0-8047-0720-0
• Goldstein, Melvyn C. (1997). The Snow Lion and the Dragon: China, Tibet and the Dalai Lama. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-21951-1.
• Hargett, James M. “Some Preliminary Remarks on the Travel Records of the Song Dynasty (960-1279),” Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews (Clear) (July 1985): 67-93.
• Hartwell, Robert M. “Demographic, Political, and Social Transformations of China, 750-1550,” Harvard Journal of Asiatic Studies (Volume 42, Number 2, 1982): 365–442.
• Ho, Ping-ti. (1959). Studies on the Population of China: 1368-1953. Cambridge: Harvard University Press.
• Hoffman, Helmut. (2003). “Early and Medieval Tibet” in The History of Tibet: Volume 1, The Early Period to c. AD 850, the Yarlung Dynasty, 45-69, ed. Alex McKay. New York: Routledge. ISBN 0-415-30842-9.
• Hucker, Charles O. “Governmental Organization of The Ming Dynasty,” Harvard Journal of Asiatic Studies (Volume 21, December 1958): 1-66.
• Li, Bo and Zheng Yin. (2001). 5000 years of Chinese history. Inner Mongolian People’s Publishing Corp. ISBN 7-204-04420-7.
• Kuttner, Fritz A. “Prince Chu Tsai-Yü’s Life and Work: A Re-Evaluation of His Contribution to Equal Temperament Theory,” Ethnomusicology, Vol. 19, No. 2 (May, 1975): 163-206.
• Laird, Thomas. (2006). The Story of Tibet: Conversations with the Dalai Lama. New York: Grove Press. ISBN 978-0-8021-827-1.
• Langlois, John D., Jr. (1988). “The Hung-wu reign, 1368-1398,” in The Cambridge History of China: Volume 7, The Ming Dynasty, 1368–1644, Part 1, 107-181, edited by Denis Twitchett and John K. Fairbank. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24332-7.
• Lipman, Jonathan. (1998). Familiar Strangers: A History of Muslims in Northwest China. Seattle: University of Washington Press.
• Mote, Frederick W. and Denis Twitchett. (1998). The Cambridge History of China; Volume 7-8. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-24333-5 (Hardback edition).
• Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 3, Mathematics and the Sciences of the Heavens and the Earth. Taipei: Caves Books, Ltd.
• Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 2, Mechanical Engineering. Taipei: Caves Books Ltd.
• Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 3, Civil Engineering and Nautics. Taipei: Caves Books Ltd.
• Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 7, Military Technology; the Gunpowder Epic. Taipei: Caves Books Ltd.
• Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 6, Biology and Biological Technology, Part 2: Agriculture. Taipei: Caves Books, Ltd.
• Norbu, Dawa. (2001). China’s Tibet Policy. Richmond: Curzon. ISBN 0-7007-0474-4.
• Nowell, Charles E. “The Discovery of the Pacific: A Suggested Change of Approach,” The Pacific Historical Review (Volume XVI, Number 1; February, 1947): 1-10.
• Perdue, Peter C. (2000). “Culture, History, and Imperial Chinese Strategy: Legacies of the Qing Conquests,” in Warfare in Chinese History, 252-287, edited by Hans van de Ven. Leiden: Koninklijke Brill. ISBN 90-04-11774-1.
• Pfoundes, C. “Notes on the History of Eastern Adventure, Exploration, and Discovery, and Foreign Intercourse with Japan,” Transactions of the Royal Historical Society (Volume X; 1882): 82-92.
• Robinson, David M. “Banditry and the Subversion of State Authority in China: The Capital Region during the Middle Ming Period (1450-1525),” Journal of Social History (Spring 2000): 527-563.
• Robinson, David M. “Politics, Force and Ethnicity in Ming China: Mongols and the Abortive Coup of 1461,” Harvard Journal of Asiatic Studies (Volume 59, Number 1, June 1999): 79-123.
• Schafer, Edward H. “The Development of Bathing Customs in Ancient and Medieval China and the History of the Floriate Clear Palace,” Journal of the American Oriental Society (Volume 76, Number 2, 1956): 57-82.
• Song, Yingxing (1966). T’ien-Kung K’ai-Wu: Chinese Technology in the Seventeenth Century. Translated with preface by E-Tu Zen Sun and Shiou-Chuan Sun University Park: Pennsylvania State University Press.
• Spence, Jonathan D. (1999). The Search For Modern China; Second Edition. New York: W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-97351-4 (Paperback).
• Sperling, Elliot. (2003). “The 5th Karma-pa and some aspects of the relationship between Tibet and the Early Ming,” in The History of Tibet: Volume 2, The Medieval Period: c. AD 850–1895, the Development of Buddhist Paramountcy, 473–482, ed. Alex McKay. New York: Routledge. ISBN 0-415-30842-9.
• Temple, Robert. (1986). The Genius of China: 3,000 Years of Science, Discovery, and Invention. With a forward by Joseph Needham. New York: Simon and Schuster, Inc. ISBN 0-671-62028-2.
• Wakeman, Frederick, Jr. “Rebellion and Revolution: The Study of Popular Movements in Chinese History,” The Journal of Asian Studies (1977): 201-237.
• Wang, Jiawei and Nyima Gyaincain. (1997). The Historical Status of China’s Tibet. Beijing: China Intercontinental Press. ISBN 7-80113-304-8.
• White, William Charles. (1966). The Chinese Jews (Vol. 1-3). New York: Paragon Book Reprint Corporation.
• Wong, H.C. “China’s Opposition to Western Science during Late Ming and Early Ch’ing,” Isis (Volume 54, Number 1, 1963): 29-49.
• Wylie, Turrell V. (2003). “Lama Tribute in the Ming Dynasty” in The History of Tibet: Volume 2, The Medieval Period: c. AD 850-1895, the Development of Buddhist Paramountcy, ed. Alex McKay. New York: Routledge. ISBN 0-415-30842-9.
• Yuan, Zheng. “Local Government Schools in Sung China: A Reassessment,” History of Education Quarterly (Volume 34, Number 2; Summer 1994): 193–213.

Đọc thêm

• Huang, Ray. 1587, A Year of No Significance: The Ming Dynasty in Decline. New Haven: Yale University Press, 1982.
• Brook, Timothy. The Confusions of Pleasure: commerce and culture in Ming China. Berkeley: University of California Press, 1998
• Source for “Fall of the Míng Dynasty”:- Dupuy and Dupuy’s “Collins Encyclopedia of Military History”

(Nguồn: Wikipedia)

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Người Lao Động