Sử Trung Quốc – Nguyễn Hiến Lê ~ Chương 32

Mobi/PRC  

A4  
A5  
A6  

xem thông tin ebook

Link download:

Chương 8 ( 3 ) –

N

hưng lợi thiết thực thì chưa thấy, chỉ thấy hại lớn cho tài chính nhà Thanh. Phải đưa quân đi rất xa, từ Bắc Kinh lên phía Bắc, qua Mông Cổ, tới I Lê phải lập đồn ở đó, tiếp tế vũ khí, lương thực, cứ mỗi một “thạch” khoảng 30 kí lô, tốn 120 đồng tiền bằn bạc. Từ 1781 đến 1791, cuối đời Càn Long, trên 30.000 tấn hàng hóa chở lên miền Tân Cương đó, trung bình mỗi ngày 6 tấn, tính ra tốn biết bao nhiêu bạc. Nội việc chở lương thực cũng mất 100 triệu đồng bạc trong thời gian đó rồi. Phải kể thêm những hàng hóa khác nữa, la trong thời chiếm đóng, thời tạm thời yên ổn. Khi có chiến tranh, phí tổn nặng gấp mấy nữa. Bao nhiêu của cải hai đời Khang Hi và Ung Chính dành dụm được, đổ vào những trận ở phía Bắc, và phía Tây, Tây Nam hết. Cuối đời Càn Long quốc khố khánh kiệt.hưng lợi thiết thực thì chưa thấy, chỉ thấy hại lớn cho kinh tế tài chính nhà Thanh. Phải đưa quân đi rất xa, từ Bắc Kinh lên phía Bắc, qua Mông Cổ, tới I Lê phải lập đồn ở đó, tiếp tế vũ khí, lương thực, cứ mỗi một “ thạch ” khoảng chừng 30 kí lô, tốn 120 đồng xu tiền bằn bạc. Từ 1781 đến 1791, cuối đời Càn Long, trên 30.000 tấn sản phẩm & hàng hóa chở lên miền Tân Cương đó, trung bình mỗi ngày 6 tấn, tính ra tốn biết bao nhiêu bạc. Nội việc chở lương thực cũng mất 100 triệu đồng bạc trong thời hạn đó rồi. Phải kể thêm những sản phẩm & hàng hóa khác nữa, la trong thời chiếm đóng, thời trong thời điểm tạm thời yên ổn. Khi có cuộc chiến tranh, phí tổn nặng gấp mấy nữa. Bao nhiêu của cải hai đời Khang Hi và Ung Chính tích góp được, đổ vào những trận ở phía Bắc, và phía Tây, Tây Nam hết. Cuối đời Càn Long quốc khố khánh kiệt .Tai hại hơn nữa là những trận đó làm cho Nước Trung Hoa đụng đầu với những nước Tây Phương. Họ đụng đầu với Nga ở I Lê, nga, Hoa tranh nhau miền đó trên 30 năm từ 1847 – 1881, rốt cuộc Nga làm chủ được .
Về phía Nam, Trung Quốc chạm trán với Anh ở Miến Điện, phía Tây quyền hạn của Anh, Hoa xung đột nhau ở Nepal, Tây Tạng .
Càn Long phải mở mang thêm bờ cõi như vậy hoàn toàn có thể vì muốn cho đế quốc được yên ổn. Có thể ông còn nghĩ rằng mình không chiếm trước thì Nga, Anh sẽ chiếm. Phải thắng Mông Cổ vì Mông Cổ ở sát nách Mãn Châu ; dẹp được Đông Mông Cổ rồi thì phải dẹp nốt Tây Mông Cổ ( tức những rợ Kalmouk ) ; mà muốn cho những rợ Kalmouk không quấy rối, thì phải chiếm I Lê và Turkestan, và cứ như vậy mà lan ra. Đât đai miền đó bát ngát mà không có giá trị gì về kinh tế tài chính, hầu hết là sa mạc hoặc đồng cỏ, muốn giữ được thì tốn kém quá. Chỉ có mỗi cái lợi là nó làm cái phiên giậu che cho mình ( danh từ phiên thuộc có nghĩa vậy ), nhưng mình có mạnh thì mới giữ được cái phần đó, khi mình yếu thì lần lượt nó sụp đổ hết, và chỉ nữa thế kỉ sau khi Càn Long chết, nghĩa là khoảng chừng giữa thế kỉ XIX là đế quốc Thanh mở màn co rút lại .
Càn Long theo chủ trương Ung Chính so với người Âu, hầu hết vì thấy nhiều giáo sĩ của họ có niềm tin cố chấp, hẹp hòi, có giọng tự phụ coi rẻ người Nước Trung Hoa, một phần nữa vì cảm thấy nữa vì cảm thấy rằng người Âu coi Trung Quốc là một thị trường bát ngát để tiêu thụ những hóa phẩm của họ chết tạo, đồng thời là một khoa tài nguyên vô tận họ hoàn toàn có thể khai thác được .
Các vua Nước Trung Hoa thời nào cũng tự hào rằng nước mình rộng nhất quốc tế, dân tộc bản địa mình văn minh nhất quốc tế ; nhất là Càn Long, ông vua có “ thập toàn võ thuật ” càng tự phụ rằng đánh đâu thắng đấy, không dân tộc bản địa nào địch nổi với mình, mà khi ông tiếp sứ thần nước nào tức là ban ơn cho nước đó, chứ ông không cần kết thân với nước nào cả. Cho nên năm 1793, khi Anh Hoàng George III, phái sứ thần Mac Cartrey tới Bắc Kinh để xin phép ông mở thêm ba thương cảng mới trên bờ biển Nước Trung Hoa và chỉ định một đại diện thay mặt nước Anh ở triều đình Mãn Thanh, ông phủ nhận một cách nhã nhặn mà vẫn có giọng khinh khỉnh, dứt khoát :
“ Nếu đúng như lời trong bức thư của Ngài, vì kính trọng Thiên triều của trẫm, nên ngài muốn được thâu thái nền văn minh Trung Quốc … thì lễ nghi, luật lệ Trung Quốc khác xa lễ nghi, luật lệ của nước Ngài quá, dù sứ thần của ngài có hiểu được không ít cơ bản của văn minh Trung Quốc cũng không hề đem gieo nó ở nước ngài được … Viên sứ thần của ngài tất đã nhận thấy rằng nước của trẫm không thiếu gì hết. Trẫm không biết dùng vào việc gì những loại sản phẩm sản xuất ở nước ngài đó. Ngài xin đặt một đại diện thay mặt ở triều đình trẫm, điều đó trái với tục lệ của triều đình Thanh và chỉ hoàn toàn có thể gây nhiều bất lợi cho Ngài thôi. Đó là ý nghĩ của trẫm ” .
( Dịch theo bản dịch của Tsui Chi trong A Short History of Chinese civilisation – do nhà Payot dịch lại ra tiếng Pháp, nhan đề là Histoire de la Chine et de la civilisation chinoise ) .
– Backhouse và Bland trong Les Empereurs mandchaus – Payot – 1964 khen Càn Long sống đạm bạc, giản dị và đơn giản, nhưng theo Eberhard ông có tật xây đắp nhiều hoàng cung lộng lẫy, vì ông muốn triều đại ông cái gì cũng lớn lao từ võ thuật đến khu công trình văn hóa truyền thống : soạn sách, lập thư quán, thư khố, kiến trúc, đãi yến những bô lão .
Một điểm yếu kém nữa của ông là hồi 65 tuổi ông qúa an toàn và đáng tin cậy một tên vệ úy, 25 tuổi gần như vô học, chịu tác động ảnh hưởng tai hại của hắn. Hắn tên là Hòa Thân được ông phong làm Đại Học sĩ kiêm Lại Bộ Thượng thư gần như là Tể tướng ( đời Thanh không dùng tể tướng, cũng chuyên chế như đời Minh ). Thông minh, khôn khéo mưu mô hay điểm chỉ, hắn nắm được hết chức vụ lớn trong triều, có con gái đính hôn với một hoàng tử, nên hắn nói cái gì Càn Long cũng nghe, triều thần ai cũng sợ hắn. Bọn tay chân của hắn ở triều đình và khắp những tỉnh mua quan bán chức, cướp bóc dân chúng, đem về dâng hắn. Hắn kiến thiết dinh thự cao đẹp hơn hoàng cung của vua, chứa nhiều bảo vật hơnkho của vua nữa .
Càn Long vừa nắm xuống, chưa kịp chôn thì Gia Khánh kế vị, bắt giam hắn liền, tịch thu gia tài, xử hắn tội giảo ( thắt cổ ), hắn thản nhiên can đảm nhận hết tội, còn bảo sẽ được xuống hoàng tuyền thờ chủ cũ nữa. Nhưng hắn chỉ khai một phần gia tài ( 67 triệu lạng bạc, 27.000 lạng vàng, 456 hồng ngọc, 113 lam ngọc, 56 chuỗi ngọc trai ( thực ra là 200 ) ). Bị tra hắn mới khai chỗ chôn giấu, sau cuối gia tài hắn là 900 triệu lạng bạc, ấy là chưa kể hằng ngàn bảo vật lặt vặt khác như chén đĩa, áo dã lông, đồ vật … ; 23 tiệm cầm đồ và 13 tiệm bán đồ vật thời cổ xưa để những em hắn thay mặt đứng tên .
Thời đó mà có được một gia tài như vậy ( có người bảo vua Louis XIV cũng không bằng ) thì thật là không tượng nổi .
Sự thối nát, tham nhũng của quan lại Trung Quốc đến đời Thanh đạt đến kỉ lục, nó ghi lại sự suy sụp sắp tới của chế độ quân chủ .
Vì Sao Mãn Thanh thành công xuất sắc
Phải nhận rằng thực dân Mãn Châu đã thành công xuất sắc lớn. Trong lịch sử quốc tế, không hề có một trường hợp nào như vây ; một dân tộc bản địa chiếm được nước nhà một dân tộc bản địa khác đất rộng và dân đông tối thiểu gấp 50 lần dân tộc bản địa mình, văn hóa truyền thống vào bực thầy mình, làm chủ trên hai trăm rưỡi năm, giúp dân tộc bản địa đó tăng trưởng thêm về chủ quyền lãnh thổ, văn hóa truyền thống, thực dân có tài năng nhất của phương Tây, dân tộc bản địa Anh, cũng không so sánh được. Bị mang cái ách đó, nhiều học giả Nước Trung Hoa cho là nhục nhã và tìm xem nguyên do tại đâu .
Một số cho rằng người Mãn Châu cũng như người Mông Cổ, một số ít “ rợ ” khác ở Trung Á, Đông Á, cùng một giống người Hán, mà kém văn minh, nhưng hiếu chiến, giỏi chiến đấu, rình lúc Trung Hoa suy, chia rẽ là ồ ạt vào chiếm đất. Người Mãn có đủ dân để đóng đồn, đứng đầu những cơ quan hành chánh, nên họ giữ được vị thế gia chủ. Nhưng cũng như bọn thực dân Âu ở thế kỉ XIX, thuộc địa của họ là một gánh nặng cho họ, rốt cuộc họ kiệt lực, mà người Hán vẫn nhoi lên được .
Một số học giả Nước Trung Hoa khác bảo không phải vậy. Trung Quốc cả dưới đời Thanh, vẫn do người Trung Quốc quản lý tới 90 % ; chính sách Thanh không trọn vẹn là của Mãn, mà là một chính sách tổng hợp Mãn – Hán, và người Mãn sở dĩ nắm được quyền là vì họ Hán hóa, thành người Hán .
Hai thuyết trên đều đúng một phần mà không trái ngược nhau .
Tác giả East Asia – The Great tradition đưa thềm những lí do này nữa :
Chế độ Trung Quốc đời Thanh ( nhất là đời Minh ) là chế độ quân chủ chuyên chế Vua nắm hết quyền và dùng một số ít quan lại ; dân chúng đại đa số là nông dân miễn được yên ổn làm ăn có đủ cơm ăn áo mặc, không phải è cổ ra đóng thuế tời nỗi phải bán ruộng đất, bàn vợ đợ con, là sung sướng rồi, dù người Hán, người Mông, người Mãn, ai cầm quyền cũng được. Mà triều đình cũng ít can thiệp vào đời sống của dân, miễn họ nộp đủ thuế là để yên cho họ. Trong làng không có hay có ít nhân viên cấp dưới của triều đình .
Như ở nước ta, con cháu họ dắt lại lớp học của một ông đồ, có việc kiện cáo, họ không xin quan huyện xử – họ cho rằng thắng cũng thiệt như thua, chỉ quan là béo bở – mà dắt nhau lại nhà một vị nào có uy tín trong làng, thường cũng là một thầy đồ hay một vị khoa bảng. Vì vậy Nước Trung Hoa đất đai bát ngát mà số quan lại ít .
Tuy nhiên triều đình cũng trấn áp nhân dân ngặt nghèo lắm, nhờ thuật của Thương Ưởng đời Chiến Quốc, Thương Ưởng bị dân ghét và chết không toàn thây, nhưng chủ trương bắt 1 số ít mái ấm gia đình phải trấn áp lẫn nhau nếu có kẻ tà đạo thì trực tiếp chịu tội, những đời sau đều theo cả ( 1 ) tùy thời mà sửa đi một chút ít. Đời Hán có Vương Mãng, đời Tống có Vương An Thạch có bảo giáp … đời Thanh như trên đã nói, có lí giáp, mà thời nay cả Trung Cộng lẫn Việt nam đều theo, chỉ đổi tên thôi. Thương Ưởng đáng coi là chính trị gia tài giỏi nhất quốc tế, ảnh hưởng tác động của ông ta kém gì ảnh hưởng tác động của Khổng Tử, mà công của ông ta với vua chúa Trung Quốc hoàn toàn có thể còn lớn hơn công của vị “ vạn thế sư biểu ” nữa .
Mãn Thanh có lí giáp, lại có cả bảo giáp, vừa trấn áp được nhân dân vừa đỡ phải dùng bọn lại để thu thuế. Và cũng như đời Nguyên, họ bắt nhà nào có kẻ bất hiếu, biếng nhác, đánh cắp ăn trộm, chống đối triều đình phải ghi tên vào một cái bảng treo trước cửa. Như vậy là triều đình có hằng triệu công an mật vụ mà khỏi trả lương ( 2 ). Nhưng Thanh hơn Nguyên mà giống Minh ở chỗ biết theo lời Khổng Tử ; giáo dân. Khanh Hi cũng như Chu Nguyên Chương phát hành một sắc lệnh gồm 16 câu 7 chữ dạy dân phải hiếu lễ, cần kiệm, tuân lịnh triều đình, nạp thuế đúng kì … sắc lệnh đó mỗi tháng hai lần, một vị quan hoặc một kẻ sĩ trong làng phải họp nhân dân lại giảng cho họ, nhắc nhở họ. Một học giả Âu khen người Trung Quốc tổ chức triển khai xã hội giỏi hơn người La Mã. Đúng lắm. Vua Thanh tối thiểu cũng khôn hơn Giao hoàng La Mã, họ không khù khờ động đến đạo Khổng mà còn trọng, thực tâm trọng nó nữa. Họ được lòng dân tộc bản địa Trung Quốc, thành công xuất sắc hơn người Mông Cổ là phải. Chỉ trong một thế kỉ họ đã đồng điệu với người Nước Trung Hoa, quên mất tiếng mẹ đẻ, mà chính người Nước Trung Hoa cũng đồng điệu với họ nữa ; cái đuôi sam mà hồi đầu người Trung Quốc cho là nhục nhã thì lần lần họ cho là quốc hồn quốc túy, đến nỗi, sau cách mạng Tân Hợi ( 1911 ) Thanh bị lật đổ rồi, bọn người trẻ tuổi tân tiến Trung Quốc hô hào cắt bỏ đuôi sam đi, thì dân quê nhiều người không chịu. Bản chất loài người là đất sét hết ; một chính quyền sở tại đứng vững được vài trăm năm mà kiên trì, cương quyết thì muốn “ nặn ” dân thế nào tùy ý, muốn thành loài chồn, loài cáo hay loai kiến loài ong cũng được hết. Đó là một bài học kinh nghiệm lịch sử chăng ?
( 1 ) Có lẽ chỉ trừ đời Đường
( 2 ) Ở nước ta dưới chính sách Nguyễn Văn Thiệu thời trước cũng theo họ, tại một Q. nọ ở Châu Đốc nhà nào có người tập trung ra Bắc năm 1954 phải treo 1 cái đèn đỏ ở trước cửa .
3. Văn hóa
TRIẾT HỌC
Một số sĩ phu cuối đời Minh phản Thanh, thất bại, không chịu hợp tác với Mãn, ở ẩn trong rừng xanh ôn lại lịch sử Nước Trung Hoa, tìm hiểu và khám phá tại sao dân tộc bản địa mỗi ngày mỗi suy, bọn hoạn quan mỗi ngày mỗi lộng quyền, bọn Nho sĩ bất lực hoặc sa đọa, tới nỗi người Hán đã phải chịu cái nhục tròng cổ vào ách của rợ Mông, rồi giờ đây lại đeo cái ách của rợ Mãn Châu .
Họ quy tội cho Tống Nho và Minh Nho chịu tác động ảnh hưởng quá đậm của Lão, nhất là Phật, muốn tìm hiểu và khám phá ý nghĩa phức tạp về đạo lí, bàn đi bàn lại hoài về thái cực, thái hư, khí, tâm dục, bỏ chủ trương thiết thực cứu quốc của Khổng Tử mà sa vào cái tệ không đàm về siêu hình, khiến dân tộc bản địa phải trầm luân. Họ phản đối lí học, tâm học, gây một sự biến chuyển lớn, hướng triết học về phần thực học, quan sát duy vật. Họ rất đông, có đặc thù là nhà nào cũng nghiên cứu và điều tra về chính trị, có niềm tin của triết gia thời Chiến Quốc, làm cho triết học đời Thanh thịnh hơn, mới lạ hơn những triều đại trước .
Hoàng Tôn Hi .
Người tiên phong là Hoàng Tôn Hi, cha ở trong đảng Đông Lâm, chết trong tù vì tay Ngụy Trung Hiền. Ông theo trào lưu phản Thanh tới 1649 ( năm đó ông 39 tuổi ) rồi ở ẩn dạy học viết sách, nghiên cứu và điều tra lịch sử, triết học, văn học cả toán nữa, soạn được cả trăm cuốn, nhưng vì không in được nên thất lạc nhiều .
Sở đắc của ông là phần tư tưởng chính trị. Ông thấy chế độ quân chủ từ Tần, Hán chỉ có hại cho dân. Ông vua nào cũng chỉ nghĩ tư lợi, li biệt con trai con gái của thiên hạ, cướp giật sản nghiệp của thiên hạ để giữ làm của riêng rồi truyền lại cho con cháu. Lý tưởng của Khổng Tử, không đời nào theo cả .
Ông cho chánh sách nhân trị ( cho rằng chỉ có người mới làm cho nước thành ra trị ) sai ; “ tất phải có hiến pháp tốt làm cho nước được trị đã rồi sau mới có người làm cho nước được trị ”. Phải bỏ những sắc lịnh độc đoán của vua chúa đi, thay bằng những lao lý nghiêm chỉnh ; lập lại chính sách tể tướng ( mà Minh, Thanh đã bỏ ) để bắt vua phải chia quyền cho tể tướng ; phải có luật hạn chế số quí phi, cung tần của vua, số hoạn quan, nhất là phải kềm giữ bọn này. Dĩ nhiên ông cũng đòi cải cách thi tuyển, thuế má … nữa .
Như vậy tất cả chúng ta thấy ông đã có cái mầm tư tưởng quân chủ lập hiến rồi, đã có ý niệm rằng pháp lý phải do dân đặt ra để hạn chế quyền của vua, chứ không phải của vua đặt ra để ức hiếp dân nữa .
Vương Phu Chi
Đồng thời với ông có Vương Phu Chi, cũng phản Thanh tới năm 1650, rồi về ở ẩn bốn chục năm. Cũng nghiên cứu và điều tra về sử như Hoàng, cũng cho rằng chính quyền sở tại xây dựng vì dân, chứ không phải vì vua. Ông đả kích nhà cầm quyền Thanh rất hăng, nhưng đa phần tác phẩm của ông 200 năm sau mới in được, ảnh hưởng tác động lớn tới những nhà cải cách ở cuối đời Thanh : Đái Chẩn và Đàm Tự Đồng coi ông như thầy .
Ông phản đối Trình Di, Chu Hi, Vương Dương Minh bảo : “ thiên lý ở trong nhân dục ; không có nhân dục thì thiên lý ở đâu mà phát ra ? ” .
Cố Viêm Võ
Là người thoát ly hẳn với Tống Nho. Tuổi ông suýt soát với Hoàng Tôn Hi và Vương Phu Chi mà tư tưởng khác hẳn. Ông cũng phản Thanh tới khi thất bại, rồi không chịu ra làm quan nhà Thanh, đi du lãm khắp nơi ở phía Bắc và phía Tây, tìm những di tích lịch sử đời xưa để khảo cứu, có niềm tin khoa học .
Có lẽ ông chịu ảnh hưởng tác động không ít của tư tưởng của Âu Tây vì cuối đời Minh đầu Thanh đã có nhiều giáo sĩ Tây như Adam Schall, Ferdinaud Verbiest, Mathieu Rici dịch sách khoa học và triết học của Âu ra chữ Hán : Nhất là Mathieu Rici đã xướng lên thuyết tìm nghĩa sách ở trong nguyên văn, và một số ít sĩ phu Trung Quốc đã có khuynh hướng về khảo chứng, cho đời Hán gần đời Xuân Thu, Chiến Quốc nhất mà lời chú thích của Hán Nho chắc phải đúng hơn Tống Nho .
Cố Viêm Võ là người đứng đầu trong phái Hán học ( nghiên cứu và điều tra Nho học theo chú thích đời Hán ) đó. Ông bảo : “ Sao lại phân biệt ra một cái gọi là lý học được ? Kinh học tức là lý học. Từ bỏ kinh học mà nói lý học thì là thiền học ”. Ông bỏ hết phần siêu hình trong lý học. Ông trọng chứng cứ, hễ đưa ra một thuyết gì là dẫn chứng khá đầy đủ, rành rẽ. Mà ông chỉ đưa ra những thuyết từ trước chưa ai nói tới, không muốn bắt trước người xưa. Ông dùng chiêu thức khảo chứng đó để nghiên cứu và điều tra ngữ âm, ngữ nguyên của những từ cổ, tìm hiểu và khám phá những kinh, thư, nếu sai thì hiệu đính. Ông bỏ ra 30 năm để điều tra và nghiên cứu kinh, thư, nghiên cứu và phân tích, phê bình và thấy bản mà người ta gọi là “ Cổ văn ” được dùng hơn ngàn năm trong những kỳ thi, thực ra là ngụy thư, như vậy là ông mở màn cho trào lưu điều tra và nghiên cứu cổ văn với ý thức khoa học. Ông tôn vinh thực dụng, đại ý bảo : “ Khổng tử san định sáu kinh là muốn cứu vớt dân khỏi cảnh lầm than. Nói phiếm không bằng đừng nói mà làm ”
Tóm lại Cố Viêm Võ là một nhà khảo cứu, một sử gia hơn là một triết gia, nhưng đã làm thủ lãnh một học phái có tác động ảnh hưởng lớn ở đương thời .
Nhan Nguyên
Sinh sau ba nhà trên khoảng chừng hai chục năm cũng phản đối cả lý học lẫn tâm học, trách những triết gia Tống, Minh làm mất nước, chê cả Cố Viêm Võ là chỉ lấy cái học đọc sách để giải nghĩa sách, không phải là theo cái học của Khổng Tử .
Ông tin tính người ta vốn thiện, khuyên ta đừng để cho lòng bị vật dục che lấp. Ông chú trọng nhất đến sự thực hành và thao tác. Đọc sách không phải là học, thao tác mới là học, ( ông thực hành thực tế lời nói ông dạy : vừa viết sách, vừa cày ruộng ). Làm việc thì không nghĩ bậy nữa, như vậy là luyện đức. Châm ngôn của ông “ còn sống một ngày thì một ngày thao tác cho đời sống ” .
Triết học của ông không có gì thâm thúy, nhưng ta phải nhận rằng trên 2000 năm, từ thời Mặc tử, không có học giả nào trọng sự cần lao như ông, và không có học thuyết nào ích lợi thiết thực cho vương quốc bằng thuyết hành tức học của ông .
Đái Chấn
Ở giữa thế kỷ XVIII, thuộc phái khảo chứng, trọng sự quan sát, có tư tưởng duy vật, không theo Tống Nho cũng không theo Hán Nho, muốn lập một triết thuyết riêng, phản đối sự phân biệt ra lý và dục của Trình, Chu, cho rằng lý là nhân tình, lý ở nhân dục. Nó là cái tình mà không sai lầm đáng tiếc, tình mà không quá, không chưa ổn thì là lý .
Lại nói : “ Lý là ở trong cái dục ”, “ Thánh nhân trị thiên hạ, tất hiểu cái tình của dân, an lòng dục của dân mà vương đạo mới tiến được ”
Tóm lại ông cũng như Nhan, trọng thực dụng, gần với chủ trương công lợi, mưu cái lợi cho xã hội. Sở dĩ vậy là do thời cuộc như trên tôi đã nói .
Tới cuối đời Thanh, dân tộc bản địa Trung Quốc gặp rất nhiều nỗi khó khăn vất vả nên học giả nào cũng chỉ lo tái tạo chính sách xã hội và chính trị để cứu nước. Họ tuy đông nhưng tư tưởng không có gì đặc biệt quan trọng, hầu hết là pha Khổng học với Âu học. Xuất sắc là Khang Hữu Vi .

Khang Hữu Vi.

Ông mới đầu theo học thuyết của Lục, Vương, sau đọc nhiều sách Âu dịch ra tiếng Trung Quốc, mở trường dạy học, lập nên trào lưu duy tân, việc thất bại, phải trốn qua Nhật ( coi ở sau ) đến khi Dân quốc xây dựng mới về nước .
Tư tưởng của ông gồm mấy yếu điểm : binh đẳng, bác ái và đại đồng. Ông nghĩ rằng trái đất sắp đến thời đại đồng rồi, và để sửa soạn cho thời đó, ông đề xuất : phá ranh giới những vương quốc, bỏ chính sách giai cấp, bỏ ý niệm về chủng tộc, không phân biệt trai gái nữa, nam nữ trọn vẹn bình đẳng : phá bỏ mái ấm gia đình, bỏ tư sản, công nông thương không còn chủ và thợ nữa, trừ tiệt những cái bất bình, sự không tương đồng, bất công, như vậy là diệt được cái khổ .
Người đương thời mỉa ông là “ Khang thánh nhân ”, chê ông không tưởng, không thiết thực, nhưng ai cũng trọng tư cách của ông, ông và học trò ông ( Lương Khải Siêu, Đàm Tự Đồng ) là những người mở đường cho cuộc cách mạng Tân Hợi ( coi ở sau ) .
SỬ HỌC
Đầu đời Thanh, những học giả quyến luyến văn hiến của tổ quốc nên rất chú ý quan tâm đến sử học, tìm nguyên do suy vong để rút ra một bài học kinh nghiệm .
Nổi tiếng nhất là Hoàng Tôn Hi với hai bộ Tống, Nguyên học án và Minh Nho học án .
Sau ông có Vạn Tư Đồng, tác giả bộ Minh Sử Cảo ( 500 quyển ), Quần Thư nghi biện .
Toàn Tổ Vọng viết bộ Kinh sử phỏng vấn ; Chương Học Thành lưu lại hai bộ : Sử tịch khảo và Văn sử thông nghĩa, đều có giá trị vì có kiến giải riêng, viết có chiêu thức .
VĂN HỌC
Vân trào. Hồi Thanh sơ, nước thịnh trị, đất đai khuếch trương, viện văn học phục hưng. Các nhà vua Khanh Hi, Càn Long tuy đàn áp những người phản đối triều đình, nhưng trọng văn hóa truyền thống Trung Quốc, sai biên soạn được nhiều bộ rất lớn như Khanh Hi tự điển, Khâm định đồ thư đại tập thành, Tứ khổ toàn thư … ( đã nói ở trên )
Văn học thời đó tập đại thành những thời trước, loại nào cũng tăng trưởng và nhiều nhà có niềm tin sáng tác, nhưng chưa có khuynh hướng nào rõ ràng .
Cuối đời Thanh, sĩ phu thấy phương Tây nhờ khoa học mà hùng cường, uy hiếp Trung Quốc, lấy đó làm nhục, muốn cứu quốc, nhiệt huyết đả đảo lối học từ chương và cổ xúy lối văn thực tiễn, tả thực .
Biển văn sau đời Đường rất suy, tới đời Thanh lại phục hưng. Nổi danh nhất là Trần Duy Tùng, Viên Mai, tuy trọng luật lệ của thể biền, nhưng nội dung không rỗng mà có tư tưởng, tình cảm .
Uông Trung dùng một lối mới nửa biền, nửa tản. Vừa đẹp tươi du dương, vừa dễ phô diễn tư tưởng. Lương Khải Siêu cuối đời Thanh thường dùng thể đó .
Cổ văn có Chu Di Tôn chủ trương văn phải thành thật trước hết ; Cố Viêm Võ trọng thực dụng, khuyên nếu văn không quan hệ với nghĩa lý hoặc việc đương thời thì đừng viết ; Hoàng Tôn Hi sở trường về tự sự, ông bảo tự sự phải có phong vận, không nên khô khan, nghệ thuật và thẩm mỹ tự sự cũng giống như nghệ thuật và thẩm mỹ viết tiểu thuyết .
Ngụy Hi chuyên nghị luận, bút pháp can đảm và mạnh mẽ .
Ta nên kể thêm Lâm Thư ở cuối đời Thanh, dùng cổ văn để dịch tiểu thuyết Âu Tây ( sẽ nói thêm ở sau ) .
Thơ
Thơ Thanh hay hơn thở Tống và không kém thơ Đường bao nhiêu. Thi sĩ Thanh sơ tuy không dùng thể của đời trước mà không mô phỏng hẹp hòi ; đậm cá tính của mỗi nhà cùng niềm tin của thời đại đều được khắc sâu trên tác phẩm của họ .
Hai thi hào nổi danh nhất là Vương Sĩ Trinh và Viên Mai .
Vương Sĩ Trinh chủ trương thơ phải có thần vận, nghĩa là lời và điệu phải cao nhã, thanh tân. Thơ ông điêu luyện nhưng có tật dùng tiếng lạ, điển lạ .
Viên Mai chủ chương thuyết tính linh, bảo “ thơ biểu lộ tính tình của mỗi người ”, cứ diễn được tính tình riêng của mình là được, chẳng cần phải theo Đường hay theo Tống. Vậy ông cũng trọng sự thành thực, tự nhiên trước hết. Ngoài ra còn có Triệu Chấp Tín cho thơ hay là nhờ nhạc, và Thẫm Đức Tiềm bảo thơ quí ở tính tình, đành rồi, nhưng cũng phải theo phép tắc, không có phép tắc không phải là thơ .
Từ tới đời Thanh cũng phục hưng. Ba nhà có tên tuổi nhất là Chu Di Tôn, Trần Di và Nạp Lan Tính Đức, một thiếu niên Mãn Châu ở đời Khang Hi, tài hoa mà chết yểu, giọng tự nhiên mà bi thảm, phảng phất như giọng Lý Hậu chủ đời Nam Đường .
Tuồng
Nhưng phát đạt nhất, làm vẻ vang cho đời Thanh là tuồng và tiểu thuyết. Tuông Thanh muốn lấn tuông Minh. Tác giả rất đông, họ sáng tác rất mạnh. Năm 1781, đã có được trên 1.000 vở, một vở dài không tưởng tượng nổi, gồm 240 màn, gom thành 26 phần, và muốn diễn cho trọn thì phải mất 2 năm .
Nổi danh nhất là :
Lý Ngư mà có người ví với Molère của Pháp vì ông soạn tuồng rồi vợ bé diễn. Tuồng ông cũng có vẻ như hoạt kê như hài kịch của Molière .
Nội dung rất mới lạ, tả đồng tính ái ( bạn gái mà ăn ở với nhau như vợ chồng, bạn trai với nhau cũng vậy ), hoặc tả con gái ve vãn con trai, toàn là nhưng tâm ý lạ chưa văn nhân nào nghĩ tới .
Khổng Thượng Nhiệm nối tiếng về tuồng Đào hoa phiến, trong đó ông lấy Nam Kinh làm toàn cảnh, dùng một dũng sĩ và một danh sĩ làm nhân vật chính để diễn đạt nỗi vong quốc thê thảm ở cuối đời Minh. Vở đó không biết cho bao nhiêu người phải nhỏ lệ .
Hồng Thăng có vở Trường sinh điện diễn lại thảm kịch của Đường Minh Hoàng và Dương Quí Phi .
Tưởng Sĩ Thuyên chuyển tả những cảnh li rồi hợp, hợp rồi li của bọn tài tử giai nhân .
Tiểu Thuyết
Đời Thanh là hoàng kim thời đại của tiểu thuyết. Chỉ nội số lượng cũng đáng kính, mà có những bộ rất dài .
– Loại tiểu thuyết tình có Hồng Lâu Mộng của Tào Triêm ( Tào Tuyết Cần ), sinh trong một mái ấm gia đình quí phái, về sau sa sút, bần hàn, tự thuật lại cuộc sống của mình giữa nhung gấm và một đám tiểu thơ lãng mạng, ăn không ngồi rồi .
Nên đọc truyện đó để biết xã hội quí phái Nước Trung Hoa đời Thanh cũng như nên đọc Kim Bình Mai để biết sự sa đọa của giai cấp thị dân, thương nhân đời Tống. Nghệ thuật tả chân rất cao, tâm ý thâm thúy, nhưng cụ thể nhiều quá, cấu trúc vụng .
Truyện đó làm cho mấy thế hệ người trẻ tuổi nam nữ khóc ; người Trung Hoa thích tới nỗi nhiều văn sĩ mô phỏng .
– Tiểu thuyết xã hội có Nho lâm ngoại sử của Ngô Kính Tử, gồm nhiều truyện ngắn gom lại thánh một truyện dài, rời rạc, không có vai dữ thế chủ động, nhưng thẩm mỹ và nghệ thuật miêu tả cũng cao. Nhân vật toàn là hạng nho tiểu nhân làm những việc đồi bại, giộng phúng thích tinh tế, mạt sát chính sách thi tuyển dùng thi phú để lựa nhân tài, và tục cha mẹ đặt đâu con phải ngồi đó trong hôn nhân gia đình .
Ngoài ra còn bộ
– Quan trường hiện hình ký của Lý Bảo Gia tả sự hủ lậu trong quan trường .
– Nhị thập niên mục đỏ chi quái thực trạng của Ngô Ốc Nghiêu chép những điều quái mắt thấy tai nghe ở đương thời .
– Lão tàn du ký của Lưu Ngạc cũng ghi thực trạng xã hội và chỉ trích giới quan lại .
Những tiểu thuyết nghĩa hiệp rất nhiều, nhưng kém xa Thủy Hử .
Tôi không thấy một tiếu thuyết nào riêng tả nỗi cực khổ của nông dân Trung Quốc, những cảnh thể thảm chết hàng triệu người sau nhữn cơn lụt, những cuộc làm mưa làm gió hằng vạn, hàng chục vạn của họ. Đó là một điều thiếu sót .
Đoản thiên tiểu thuyết
Thịnh danh nhất là bộ Liêu Trai chí dị của Bồ Tùng Linh viết đời Khanh Hi mà mình có vài ba bản dịch. Toàn bộ gồm 431 truyện ngắn, đa số là truyền thần tiên, ma quỉ, yêu hồ. Nội dung phần do truyện cũ truyền khẩu lại, một phần do tác giả tưởng tượng. Văn điêu luyện mà nội dung cũng hàm ý khuyên răn thế tục .
Dịch sách Âu
Cuối Thanh nổi lên trào lưu dịch sách Âu Tây, thịnh cũng như trào lưu dịch kinh Phật đời Đường. Hai dịch giả tận tụy nhất là Nghiêm Phục và Lâm Thư. Tôi sẽ trở lại yếu tố đó trong một tiết sau .
Họa
Họa sĩ đời Thanh cũng như những đời trước giỏi cả về viết chữ ( thư ). Họ thích vẽ sơn thủy, hoa chim. Chữ viết có Cố Viêm Võ, Phong Hữu Vi, mà người đời khen là nét bút “ thiên mã hành không ” ( ngựa trời bay trên không ) .
Họa gia rất đông. Mỗi tác giả thích một số ít : nhà thì khen Trịnh Bản Kiều, Ngô Thạch Tiên, nhất là Thạch Đào “ họa gia vĩ đại nhất đời Thanh ” ; nhà thì lựa Quân Cách ( vẽ sơn thủy, hoa cỏ rất khéo ), Mã Thị ( hoa chim ). Triệu Xương ( đá trúc ), Trần Nam Tần .
Một giáo sĩ Ý, Castiglione, vừa là họa gia, học thuật vẽ của Trung Quốc và truyền thuật vẽ của Âu vào Nước Trung Hoa, thuật vẽ bằng sơn dầu và thuốc màu hòa với nước Aquarelle, được vài họa gia Nước Trung Hoa dùng .
Đồ sứ Tuy có 3.000 lò dùng tới 1 triệu thợ, nhưng nghệ thuật và thẩm mỹ kém vì chỉ lo thỏa mãn nhu cầu thị hiếu của phương Tây để bán được nhiều .
Khoa học
Cho tới thế kỷ XVI, dân tộc bản địa Trung Quốc là dân tộc bản địa tân tiến nhất về khoa học, kỹ thuật có môn họ tiến trước Ấn Độ và phương Tây cả chục thế ký. Họ góp sức cho quả đât được nhiều ý tưởng : lụa, mục tiêu, thuốc súng, giấy mực, thuật in đồ sứ. Họ biết đốt than đá từ năm 122 tr. T.L, biết sản xuất thủy tinh, đồng hồ đeo tay, máy đo địa chấn, tìm ra môn đại số và hình học, biết dùng số âm trước hết, tính ra được số π với 6 số lẻ rất sớm, có lịch cũng rất sớm. Về y học, từ thế kỷ III, họ đã viết một cuốn về giải phẩu ; họ biết coi mạch, châm cứu, chủng đậu, dùng thủy ngân điều trị bịnh giang mai … Những ý tưởng đó tôi đã nói ở những chương .
Theo Joseph Heedhaa, một học giả Mỹ đã thu nhập được nhiều tài liệu để soạn bộ Science and civilisation in Trung Quốc, gồm 7 cuốn dày, ( cuốn đầu xuất bản năm 1954 ) thì họ nghiên cứu và điều tra khá sâu về từ khí ( magnétisme ) và gần tìm ra được điện khí ; đã tính được căn bình phương và căn lập phương ( racine carée và racine cubique ) trước cả Ấn Độ, đã tính được đúng nhật thực từ đời Chu đã vẽ được khá đúng mực map miền Hà Nam ( tỉ lệ xích là 1/100. 000 ) từ thế kỷ thứ II trước T.L.
Có điều khó hiểu là từ thế kỷ XVII, tài ý tưởng của họ ngưng lại trong khi phương Tây tiến rất mau về khoa học ký thuật, lần lần vượt họ ; tới đời Thanh thì hóa ra lỗi thời, phải học người Âu, nhờ mục sư Ripargin cho map toàn nước gồm 104 tờ. Hình như họ có tài ý tưởng hơn là tận dụng nhưng ý tưởng. Chẳng hạn thuốc súng của họ phát hiện từ trước kỷ nguyên Ki Tô mà họ chỉ dùng làm pháo thăng thiên, mãi cho tới đời Tống mới sản xuất được lựu đạn ; người Ả Rập bắt trước thuật đó, truyền qua Châu Âu và qua đời Minh, người Nước Trung Hoa phải học lại của người Bồ Đào Nha cách sản xuất súng đại bác. Có phải một là do họ ghét máy móc, cho rằng cơ giới sinh ra cơ tâm, do đó không trọng, không khuyến khích, những nhà khoa học mà chỉ quí bọn văn nhân, thi sĩ, triết nhân ? Hay là tại họ có trự giác ý tưởng sáng tạo, nhưng thiếu ý thức khoa học, không có khoa học thực nghiệm, không có Bacon, Descartes ? Lạ lùng thật, họ tính được căn lập phương, tính được số π mà không biết đặt ra dấu = ( signe d’égalité ), không biết đặt thành phương trình ( équation ), nên họ không có môn toán ( mathématiques ) như phương Tây. Hậu quả là nhờ khoa học, lối sống và xã hội phương Tây đổi khác rất mau trong khi Trung Quốc trong những thế kỷ 17, 18, 19 đứng ỳ một chỗ .

4. Kinh tế – xã hội

Cho tới cuối đời Càn Long, nhờ đất đai được lan rộng ra, kinh tế tài chính tăng trưởng khá. Số ruộng cày tăng lên hoài ; nhiều đồn điền được lập thêm ở miền biên cương phía Tây, phía Tây Nam, ở Tân Cương, Đài Loan, có thời cả ở Mãn Châu nữa ( mặc dàu có lệnh cấm người Hán qua lập nghiệp ở đó, mà họ vãn lén lút qua được ). Họ đi tưng đoàn như những dân bán du mục, qua hết miền này miền khác kiếm một nơi thưa dân mà nhiều đất hoang để định cư .
Tại những miền đã tìm hiểu và khám phá từ lâu, họ đắp đập, đào kinh như ở gần Bắc Kinh, miền hạ du Hoàng Hà và miền Giang Tô, nhờ vậy số thu hoạch tăng lên. Miền Hồ Bắc và Hồ Nam thành cái vựa lúa của Trung Quốc, và có câu tục ngữ : “ khi Hồ Quảng – tức Hồ Bắc và Hồ Nam – mà lúa chín thì dân trong nước khỏi đói ” Miền Tứ Xuyên và Giang Nam ( An Huy và Giang Tô ) cũng đa dạng và phong phú, có dư lúa bàn cho những miền khác. Ở Phúc Kiến, Quảng Đông, nghề trồng mía, trà, dâu nuôi tằm cũng tân tiến. Người ta lại trồng thêm khoai lang, bắp ,
cà chua, thuốc lá từ ngoại bang đem giống vào.