Nguyễn Khuyến: Sự kết hợp độc đáo giữa chất trào phúng và trữ tình
Với ngòi bút trữ tình và trào phúng rực rỡ, nhà thơ là một trong những người đã chấm những nét mực tàu sau cuối để khắc họa chân thực xã hội Nước Ta buổi giao thời, lưu giữ lại những nét đẹp thôn quê và biểu lộ một cốt cách nhà nho chân chính, trong sáng trên trang thơ của mình .
Nội Dung Chính
Những nét phác họa về cuộc đời của Nguyễn Khuyến
Nguyễn Khuyến sinh năm 1835, hiệu là Quế Sơn, quê ông ở làng Vị Hạ, xã Yên Đổ, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Ông xuất thân trong một dòng họ có truyền thống khoa bảng, nhiều đời làm quan to dưới triều nhà Lê và nhà Mạc.
Nhưng đến đời thân sinh của ông thì gia cảnh lại nghèo túng, cha Nguyễn Khuyến sống bằng nghề dạy học ở làng quê. Lúc nhỏ, ông tên là Nguyễn Thắng, nổi tiếng là một đứa trẻ mưu trí và hiếu học .
Đường công danh sự nghiệp tuy gặp nhiều trắc trở nhưng ông đã vượt qua và đạt đỉnh vinh quang, ở tuổi hai mươi chín, ông thi Hương đỗ Trạng Nguyên. Một năm sau ông vào Huế thi Hội nhưng không đỗ, từ đó ông đổi tên thành Nguyễn Khuyến với hàm ý nhắc nhở mình phải nỗ lực hơn nữa .
Lòng quyết tâm tu chí dùi mài kinh sử của ông đã được đền đáp khi đến năm 1871 Nguyễn Khuyến liên tục đỗ Hội nguyên và Đình nguyên. Do đỗ đầu cả ba kì thi nên người đời gọi ông là Tam Nguyên Yên Đổ .
Những năm Nguyễn Khuyến đi học và đi thi là lúc quốc gia gặp nạn ngoại xâm. Từ năm 1862 đến 1883, thực dân Pháp từng bước xâm lược nước ta rồi chiếm sáu tỉnh Nam Kỳ, tiến đánh Bắc Kỳ và ép triều Nguyễn kí hiệp ước gật đầu ách thống trị trên cả ba kỳ .
Xuất thân từ mái ấm gia đình nhà nho nghèo, Nguyễn Khuyến đã gắng học để đỗ đạt làm quan với ước mong được góp phần thiết kế xây dựng quốc gia .
Thế nhưng trải qua mười năm lăn lộn chốn quan trường, ngày càng nhìn thấy cảnh triều đình loạn lạc và giặc Pháp nắm quyền cùng bao hiện tượng kỳ lạ lố lăng, kệch cỡm của xã hội giao thời, ông nhận ra con đường hoạn lộ đã không còn như trước .
Năm 1883, lấy cớ đau mắt xin hồi hương, Nguyễn Khuyến từ quan về làng ở ẩn cho đến lúc qua đời vào năm bảy mươi tư tuổi .
Suốt cả cuộc sống, từ lúc là một cậu học trò mưu trí, nghị lực đến khi đỗ đạt làm quan lớn và ở đầu cuối quay trở lại vui thú điền viên nơi quê nhà, Nguyễn Khuyến đã luôn giữ cho mình nhân cách trong sáng, thanh liêm và chính trực, ông gắn bó thâm thúy với nhân dân đồng thời bộc lộ ý thức bất hợp tác với giặc ngoại xâm .
Cụ Tam Nguyên Yên Đổ không chỉ được lưu danh bởi thành tích khoa cử xuất sắc và con đường hoạn lộ rộng mở mà người đời nay còn nhớ đến ông nhiều hơn trải qua những góp phần to lớn đã để lại cho nền văn học nước nhà .
Xuyên suốt sự nghiệp văn chương của mình, Nguyễn Khuyến đã sáng tác hơn tám trăm tác phẩm gồm thơ, câu đối, văn viết bằng chữ Hán và chữ Nôm, phần đông đều làm sau khi từ quan về quê .
Ta thấy điển hình nổi bật lên giữa những tác phẩm chấp bút bởi Tam Nguyên Yên Đổ là chất trữ tình và chất trào phúng đặc trưng .
Nhà thơ của dân tình và quê hương làng cảnh Việt Nam
Trước đó, những tác phẩm văn học trung đại viết về cảnh vạn vật thiên nhiên hầu hết là cảnh biển trời to lớn với khoảng trống mang tính ước lệ cao độ, còn hình ảnh làng quê mộc mạc, bình dị thường rất hiếm thấy .
Nguyễn Trãi là người mở đầu trong việc đưa làng cảnh Việt Nam vào văn thơ với những tác phẩm nổi tiếng như Cảnh ngày hè, Côn Sơn ca nhưng sau đó, ít người kế tục con đường này.
Chỉ đến khi Nguyễn Khuyến Open, ông mới khiến đời sống nông thôn Nước Ta đi vào văn học với những hình ảnh thơ thật sự ấn tượng mà sinh động, thanh đạm và đầy thi vị .
“ Trời thu trong xanh mấy tầng cao ,
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu .
Nước biếc trông như tầng khói phủ ,
Song thưa để mặc bóng trăng vào. ”
– Thu vịnh
Qua những bài vịnh cảnh, vịnh vật, thơ Tặng Kèm bạn hữu, hàng xóm, câu đối viếng người làng, mừng đám cưới hay mừng nhà mới ta thấy thơ ông đầy ắp tình cảm trìu mến với thôn quê và cảnh sống hằng ngày, nhà thơ viết về vạn vật thiên nhiên bằng ngòi bút ấm cúng, bình dị .
Bức tranh vạn vật thiên nhiên trong thơ Nguyễn Khuyến vừa tăng trưởng được yếu tố đời thường mới lạ chỉ Open manh nha ở những sáng tác của Nguyễn Trãi vừa giữ được vẻ thanh nhã, cao khiết vốn là chuẩn mực trong thơ trung đại Nước Ta .
Đó là nguyên do vì sao mà nhà phê bình văn học Chu Văn Sơn từng viết :
Nguyễn Khuyến hoàn toàn có thể nhào nặn từ những vật tư quen thuộc nhưng lại khắc phục được cái thô mộc của những vật quê .
Đọc thơ Nguyễn Khuyến, ta thấy khơi dậy trong lòng mối tình quê, cảm nhận được sự nhẹ nhàng, thanh thoát, đầy khí chất của tâm hồn Nho gia .
Vốn là đứa con của làng quê, sau này dù đã lao vào vào đường hoạn lộ và thưởng thức sự sinh động của chốn kinh thành nhưng đến cuối đời, nhà thơ vẫn lựa chọn quay trở lại với đời sống bình dị ở nông thôn .
Cuộc sống ấu thơ nghèo khó gắn bó với đồng quê chiêm trũng thế nên lần quay trở lại này, Nguyễn Khuyến thuận tiện hòa nhập và tận thưởng ngày tháng như một lão nông thực thụ .
“ Tầng mây lơ lửng trời trong xanh ,
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo .
Tựa gối, ôm cần lâu chẳng được ,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo. ”
– Câu cá mùa thu ( Thu điếu )
Ta chẳng hề thấy khoảng cách giữa một người đã đạt đến đỉnh cao danh vọng, làm quan lớn ở triều đình với người dân lao động mà thay vào đó là lối sống thân thiện, cởi mở, chan hòa và thân tình mà nhà thơ dành cho những người xung quanh mình .
Có thể nói đời sống tự do, tự do nơi thôn quê đã lan rộng ra hồn thơ Nguyễn Khuyến khiến cho hình ảnh những người dân thôn quê ngay thật, chân chất đã đi vào thơ ông tự nhiên mà sôi động .
Hình như trong nỗi vui buồn của những người quanh năm bán mặt cho đất, bán sống lưng cho trời, ta hoàn toàn có thể cảm nhận cả tiếng lòng của nhà thơ. Có khi nhà thơ vui cùng niềm vui lễ tết sum vầy trong mùa vụ thắng lợi của người nông dân nhưng lắm lúc, Nguyễn Khuyến cũng chạnh lòng khi tận mắt chứng kiến cảnh đói khổ, thất bát .
“ Tháng chạp hai mươi bốn chợ Đồng ,
Năm nay chợ họp có đông không ?
Dở trời, mưa bụi còn hơi rét .
Nếm rượu, tường đền được mấy ông ?
Hàng quán người về nghe xáo xác ,
Nợ nần năm hết hỏi lung tung. ”
– Chợ đồng
Ông đồng cảm và san sẻ trước những khó khăn vất vả, cơ cực chồng chất trên vai người nông dân, từ thiên tai lụt lội hoành hành đến sưu cao thuế nặng mà quan lại thúc đòi .
Tấm lòng trìu mến ấy được bộc lộ rõ nét trong những tác phẩm thơ của Nguyễn Khuyến, nhà thơ đã giãi bày nỗi lòng của người dân quê bằng tổng thể sự thương cảm chân thành .
“ Mấy năm làm ruộng vẫn chân thua ,
Chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa .
Phần thuế quan Tây, phần trả nợ ,
Nửa công đứa ở, nửa thuê bò .
Sớm trưa dưa muối cho qua bữa ,
Chợ búa trầu chè chẳng dám mua .
Cần kiệm thế mà không khá nhỉ ,
Bao giờ cho biết khỏi đường lo ? ”
– Làm ruộng
Yêu thương, trân trọng những người nông dân là thế nhưng khi tận mắt chứng kiến cảnh họ mê muội vào những cuộc ăn chơi của bọn thực dân, bị bọn quan lại mua chuộc và lóa mắt trước bạc tiền, cụ Tam Nguyên Yên Đồ cũng không nề hà trong việc nóng bức lên án, cảnh tỉnh .
“Kìa hội thăng bình tiếng pháo reo:
Bao nhiêu cờ kéo với đèn treo .
Bà quan tênh nghếch xem bơi trải ,
Thằng bé lom khom nghé hát chèo .
Cậy sức cây đu nhiều chị nhún ,
Tham tiền cột mỡ lắm anh leo .
Khen ai khéo vẽ trò vui thế ,
Vui thế bao nhiêu nhục bấy nhiêu ! ”
– Hội Tây
Ông chỉ ra cái sai, cái đáng trách của người dân để khơi dậy lòng tự trọng, giúp họ ý thức nỗi nhục mất nước. Đó chính là biểu lộ của tình yêu thương, sự gắn bó thâm thúy với người lao động và với quê nhà .
Nguyễn Khuyến luôn canh cánh nỗi đau thời thế
Thời đại Nguyễn Khuyến sống là một thời đại khủng hoảng cục bộ tổng lực về hệ tư tưởng và văn hóa truyền thống. Nền Nho học đã sa sút từ cuối triều Lê nay đứng trước sự xâm lược của thực dân Pháp càng làm lộ rõ sự bất lực của nó .
Do đó, trước thực trạng mất nước, tuy là nhà nho đỗ đạt cao, từng làm quan và đã về hưu nhưng trong lòng Nguyễn Khuyến vẫn luôn canh cánh mặc cảm về sự vô năng của mình trước thế thời .
Ông thấy rõ sự không có ý nghĩa của việc làm quan dưới ách đô hộ, chức tước chẳng qua cũng chỉ là cái danh hão, không có thực quyền. Những nỗi đau ấy đã kết tụ thành giọt mực đọng trên ngòi bút, thôi thúc Nguyễn Khuyến viết để bày tỏ nỗi lòng và từ đó những vần thơ trào phúng rực rỡ sinh ra .
Thơ văn trào phúng của Nguyễn Khuyến trước hết là những vần thơ tự trào rồi sau đó mới đến tiếng cười trào phúng trước những hiện tượng kỳ lạ lố lăng kệch cỡm của xã hội giao thời .
Ông thuộc lớp nhà thơ trung đại tiên phong biết tự cười cái danh vọng của mình. Nhà thơ tự trào phúng cái vô tích sự của mình, một vị đại khoa mà nửa cuộc đời sống như một người thừa .
Trong tiếng cười ấy, ta cảm nhận rõ sự ngậm ngùi, chua xót cùng nỗi buồn dai dẳng, giằng xé của Nguyễn Khuyến và cũng từ đó, người đọc thấu tỏ tấm lòng cụ Tam Nguyên Yên Đổ, một người suốt đời trăn trở khôn nguôi về nghĩa vụ và trách nhiệm của chính mình và lo ngại cho vận mệnh của quốc gia .
“ Cũng chẳng giàu mà cũng chẳng sang ,
Chẳng gầy chẳng béo, chỉ làng nhàng .
Cờ đương dở cuộc không còn nước ,
Bạc chửa thâu canh đã chạy làng .
Mở miệng nói ra gàn bát sách ,
Mềm môi chén mãi tít cung thang .
Nghĩ mình lại ngán cho mình nhỉ ,
Mà cũng bia xanh, cũng bảng vàng. ”
– Tự trào
Cùng với tiếng cười tự trào, Nguyễn Khuyến cũng chế nhạo những hiện tượng kỳ lạ lố lăng đương thời và dùng ngòi bút của mình để vạch trần những thói hư tật xấu của bọn quan lại, những nhà tu hành và những tầng lớp tri thức .
Xã hội suy thoái và khủng hoảng tận nền tảng đã sản sinh ra những vị quan lại bất tài và hống hách, việc nước không lo mà chỉ biết tham nhũng, vơ vét của dân .
“ Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ ,
Cái giá khoa danh áy mới hời
Ghế chéo lọng xanh ngồi bảnh choẹ
Nghĩ rằng đồ thật hoá đồ chơi. ”
– Ông nghè tháng Tám
Trong khi đó những vị thiền sư cũng chỉ tận dụng cửa thiền chứ không thực sự muốn tu hành, còn những tầng lớp tri thức với đại diện thay mặt tiêu biểu vượt trội là những thầy đồ thì có hành vi khiếm nhã, chẳng còn chút lương tri nghề giáo .
“ Đầu trọc tếch bình vôi ,
Nhảy tót lên chùa ngồi
Y, a kinh một bộ ,
Lóc cóc mõ ba hồi ”
– Vịnh sư
Đau lòng và phẫn nộ trước những cảnh tượng ấy, ngòi bút trào phúng của Nguyễn Khuyến quyết không buông tha bọn chúng. Ông điểm mặt từng tên quan, đùa cợt từng nhà sư không trọng đạo và làm muối mặt từng kẻ mang danh “ thầy đồ ” mà phẩm giá thì rẻ mạt .
“ Ở goá trần gian này mấy mụ ,
Đi ve thiên hạ thiếu chi thầy .
Yêu con cũng muốn cho thầy dạy ,
Dạy cháu nên rồi mẹ cháu ngây. ”
– Thầy đồ ve gái
Do thực chất hồn hậu nên tiếng cười trào phúng của Nguyễn Khuyến là cái cười điềm đạm, nhẹ nhàng và hóm hỉnh, có sâu nhưng ít cay. Khác với Tú Xương, nhà thơ trào phúng cùng thời nổi danh với điệu cười trào phúng suồng sã, cay độc và kinh hoàng .
Tiếng cười của Nguyễn Khuyến đọng lại biết bao nỗi day dứt của lương tâm và ý thức liêm sỉ, thâm thúy và thấm đẫm nước mắt .
Và nghệ thuật và thẩm mỹ thơ Nôm bậc thầy
Nhà thơ đã có những góp phần to lớn trong việc bảo tồn giá trị của thơ văn chữ Hán và tăng trưởng thơ văn Nôm dân tộc bản địa. Ông sử dụng những thể văn chương quen thuộc như thất ngôn bát cú Đường luật, câu đối, hát nói và tuy nhiên thất lục bát mà thể nào cũng thành công xuất sắc .
Nổi bật hơn cả là Nguyễn Khuyến đã đưa lời nói hoạt động và sinh hoạt dân dã, bình dị vào những thể thơ truyền thống cuội nguồn một cách tinh xảo mà thâm thúy, hóm hỉnh nhưng thật tự nhiên. Bên cạnh đó, nghệ thuật và thẩm mỹ tả cảnh trong thơ ông cũng vô cùng rực rỡ .
Cảnh sắc là cảnh thực ở chốn thôn dã nhưng được lựa chọn và nhìn nhận ở góc nhìn nhẹ nhàng, thanh thoát dưới cái nhìn của một nhà nho để toát lên vẻ đẹp đầy thi vị .
Đọc thơ Nguyễn Khuyến, ta có cảm xúc như vừa xem tranh thủy mặc vừa nghe một khúc tiêu dao. Cảnh vật ít sắc tố, thanh đạm nhưng khơi gợi lên một quốc tế bát ngát vang đội tận đáy lòng .
Nguyễn Khuyến là một trong những nhà thơ lớn cuối cùng của thời trung đại. Sống giữa thời đại khủng hoảng sâu sắc về tư tưởng và văn hóa, tiếng thơ ông một mặt là tiếng nói day dứt, u hoài từ lương tâm và trách nhiệm của người trí thức trước vận mệnh đất nước, mặt khác thể hiện tình cảm gắn bó thân thiết với con người và làng quê Việt Nam.
Xem thêm: NHÀ Ở NÔNG THÔN TRUYỀN THỐNG BẮC BỘ
Những tình cảm chân thực xuất phát từ tấm lòng của vị đại khoa ấy đã khiến những vần thơ ông sống mãi cho đến ngày hôm nay, mang đến cho bạn đọc muôn thế hệ một cái nhìn chân thực vào xã hội phong kiến Nước Ta cuối thế kỉ XIX và thanh lọc tâm hồn bạn đọc trong những cảnh sắc vạn vật thiên nhiên mộc mạc, bình dị chốn thôn quê .
Hạnh Vi
Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn
