Bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống các dân tộc thiểu số Việt Nam – Bài 1: Tìm hiểu hoa văn, họa tiết các dân tộc nhóm H’Mông – Dao

Hoa văn trên tạp dề người H’Mông HoaNhóm H’Mông – Dao gồm ba dân tộc thiểu số H’Mông, Dao, Pà Thẻn. Các dân tộc nhóm H’mông – Dao có hơn 2 triệu người cư trú ở những tỉnh miền núi Bắc Bộ, một số ít ở Bắc Trung Bộ. Trong đó, người Hmông thường phân bổ trên vùng cao, người Dao và Pà Thẻn hầu hết sinh sống ở vùng lưng chừng núi. Theo truyền thuyết thần thoại của người Pà Thẻn : Vào những năm đói kém, khó khăn vất vả người Pà Thẻn cùng người Dao Áo Đỏ, người Tày và người H’Mông rủ nhau lên trời xin Ngọc Hoàng tương hỗ. Người Pà Thẻn đến tiên phong đã được Ngọc Hoàng ban cho 3 miếng vải màu đen, đỏ, xanh để may quần áo. Người Dao Áo Đỏ được Ngọc Hoàng cho 3 miếng vải màu đỏ, đen. Người Tày đến sau, Ngọc Hoàng chỉ còn một miếng vải đen. Người H’Mông đến ở đầu cuối. Khi đó Ngọc Hoàng không còn miếng vải nào nữa mà chỉ có một bông hoa. Ngọc Hoàng thương tình cho người H’Mông bông hoa. Vì thế, phục trang người Dao Áo Đỏ có hai màu đen, đỏ, phục trang của người Pà Thẻn có ba màu đỏ, đen, xanh ; y phục của người H’Mông rực rỡ tỏa nắng và nhiều sắc tố như bông hoa rừng còn phục trang người Tày chỉ có một màu đen. Truyền thuyết này đã lý giải phần nào nguyên do vì sao người dân tộc thiểu số lại trân trọng phục trang và nguồn gốc của những sắc tố đặc trưng trên phục trang của họ .Từ trong bước đầu điều tra và nghiên cứu cho thấy mỗi dân tộc trong nhóm H’Mông – Dao đều có điểm chung là cùng chú trọng đến phục trang, nhưng lại có đặc thù văn hóa truyền thống riêng, mang đậm bản sắc tộc người, thậm chí còn, sự khác nhau bộc lộ trong từng ngành nhóm địa phương của cùng một dân tộc. Một trong đặc thù độc lạ đáng quan tâm nhất chính là cách sử dụng hoa văn, họa tiết với những chiêu thức dệt, thêu, in sáp ong, đáp ghép vải màu để làm ra sự rực rỡ của những bộ phục trang dân tộc. Phụ nữ nhóm này nổi tiếng với kỹ thuật trang trí trên vải. Trong đó người Dao hầu hết dùng kỹ thuật thêu ; phụ nữ Pà Thẻn thêu, dệt, đáp vải ; còn nhóm Hmông điển hình nổi bật với kỹ thuật thêu và đáp vải. Người H’Mông và người Dao cùng có ý niệm rằng tiêu chuẩn để nhìn nhận kĩ năng và phẩm hạnh của người phụ nữ đó là biết tạo ra những bộ phục trang đẹp .

Đặc điểm chung về bố cục hoa văn của nhóm dân tộc H’Mông – Dao

Qua quan sát và nghiên cứu và điều tra, cách sắp xếp hoa văn, hoạ tiết của 3 dân tộc nhóm H’Mông – Dao thường được quy về những dải hoa văn với bố cục tổng quan ở giữa là hoa văn chính được thêu kích cỡ lớn và xung quanh được bao trùm bởi những họa tiết phụ có tiết diện nhỏ hẹp. Đặc điểm này nhận thấy rõ nét nhất trên phục trang dân tộc H’Mông với những dải hoa văn ngang Open trên váy, thắp sống lưng, cổ áo, ống tay áo. Cụ thể như trên đồ án hoa văn đầu tạp dề người Mông Đỏ những hoa văn được chia ra làm hai phần chính và phụ nằm trong bố cục tổng quan dải hình chữ nhật. Phần chính là những họa tiết ốc rồng Open tiếp nối đuôi nhau, chiếm mảng lớn còn những họa tiết phụ chạy xung quanh. Với những mảng họa tiết in sáp ong, người H’Mông thường sử dụng những họa tiết riềm ngoài nhỏ li ti, họa tiết chính ở giữa có khổ lớn. Vì là họa tiết nhỏ nên nếu không tập trung chuyên sâu, họa tiết sẽ khó thấy trên nền chàm nên chúng thường bị dồn lại, chồng xít trở thành một mặt phẳng tạo nên sự rực rỡ tỏa nắng cho phục trang, đặc biệt quan trọng là váy của người H’Mông. Điểm đáng quan tâm là những băng dải này được phối hợp với nhau bằng nhiều kiểu khác nhau, có băng dải mỏng mảnh xen với vải dày, có băng vải hoa văn nằm trên nền thêu nằm kề dải hoa văn ghép vải. Hệ thống những dải dọc thường được in sáp ong hoặc thêu, ghép vải chạy song song sát nhau trên thân váy, tạp dề .Họa tiết khăn Dao Tả Pan( Nguồn : Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc )Với phục trang người Dao, những dải hoa văn ngang và dọc thường tập trung chuyên sâu ở yếm, ống quần và quanh ống tay và viền cổ áo. Có thể thấy trên ống quần người Dao Đỏ, những hoa văn hình cây thông chiếm phần đông mảng hoa văn, được bộc lộ bằng những chỉ màu đỏ và trắng, tập trung chuyên sâu thành những dải ngang chạy vòng xung quanh. Trên đồ án hoa văn trang trí yếm Dao Quần Trắng, những hoa văn hình gấp khúc và hình thoi TT được bộc lộ với tỉ lệ lớn làm họa tiết chính, phía bên hai đường riềm là dải dọc hình quả trám được coi như họa tiết phụ giúp làm điển hình nổi bật khung hình chính. Ngoài cách sử dụng bố cục tổng quan chính phụ, người Dao còn sử dụng nhiều dải họa tiết nhỏ nằm liền kết sát nhau để tạo thành bố cục tổng quan hoa văn chính. Điển hình như trên ống quần người Dao Thanh Phán, những dải hoa văn nhỏ hình chong chóng, răng cưa, lưới giầy tập trung chuyên sâu lại tạo thành một đồ án hoa văn trên phục trang. Trên đồ án hoa văn của yếm của người phụ nữ Lô Gang cũng sử dụng nhiều dải hoa văn chạy ngang với tỉ lệ gần bằng nhau. Qua những trình diễn mảng họa tiết này, bức tranh con người hòa nhập, ngang bằng với vạn vật thiên nhiên núi rừng được tái hiện trên mặt vải. Trên khăn Dao Tả Pan những dải họa tiết hình lưới giầy, hình thoi được quy về những dải ngang xen kẽ với những dải băng ngang màu đỏ .Họa tiết khăn Dao Tả Pan( Nguồn : Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc )Tương đồng với những nhóm dân tộc H’Mông, Dao, trên phục trang người Pà Thẻn thường thấy những hoa văn họa tiết được quy về những dải ngang dọc ở những vị trí như viền cổ áo, hông váy, thân áo. Cụ thể như ở quanh viền cổ áo thường tập trung chuyên sâu những dải dọc với những hoa văn như chữ A, nhụy hoa. Trên thân áo trước thường tập trung chuyên sâu những dải hoa văn chạy ngang với điển hình nổi bật với những họa tiết hình con rồng, hình trâu, hình hạt dưa. Mặc dù trên đồ án hoa văn văn của người Pà Thẻn có nhiều mô típ khác nhau, nhưng được phân biệt hoa văn chính, phụ rõ ràng. Tổng thể hoa văn trên bộ phục trang được biểu lộ bằng hai hình thức là ghép vải và thêu chỉ màu. Bố cục hoa văn được bộc lộ bằng những dải ngang giải ngang, dọc xen kẽ những màu trắng, đen, vàng nền đỏ chủ yếu. Thông thường, một hoa văn chính hoàn toàn có thể tích hợp với những hoa văn phụ vừa có tính năng là sinh động tấm thổ cẩm vừa biểu lộ ý niệm thẩm mĩ và nhân sinh của người Pà Thẻn. Chẳng hạn, hoa văn phụ như lược bí, ốc biển thường được dệt bên ngoài hoa văn hình rồng, đầu người bộc lộ sự phủ bọc, bảo vệ đời sống .Khuy bạc Dao Tiền( Nguồn : Bảo tàng Văn hóa những dân tộc Nước Ta )Mặc dù cùng chung cách biểu lộ quy hoa văn về những ô hình kỷ hà nhưng ở mỗi dân tộc lại có cách bộc lộ khác nhau. Cụ thể người H’Mông thường bộc lộ những hình hoa bốn cánh, tám cánh hoặc móc câu trong ô trang trí hình chữ nhật, hình vuông vắn, hình thoi, hình tam giác. Các ô này được sắp xếp xen kẽ với những dải hoa văn với những đường chỉ thêu đan chéo, tạo nên sự nhiều mẫu mã phong phú cho những đồ án trang trí, không máy móc, đơn điệu mà luôn sôi động, góc nhìn luôn biến hóa. Điển hình trên cổ áo phục trang nữ H’Mông Đen xét về tổng quát tạo hình của đồ án hoa văn này, tác giả đề tài thấy những hoa văn hình ốc luôn được bài trí trong những hình vuông vắn xen kẽ với hình chữ nhật được lặp lại trong một khoảng cách đều đặn. Cách tạo hình này còn biểu lộ trên trang trí hoa văn trên thắt lưng người H’Mông Đen và người H’Mông Đỏ hoàn toàn có thể nhận thấy những hoa văn như ngôi sao 5 cánh 8 cánh, hình hoa tỏi được đặt trong những hình ô vuông, hình thoi. Hay trên mặt túi hoa văn thổ cẩm của người H’Mông Hoa, những họa tiết hình con ốc được biểu lộ dưới nhiều dạng biến thể khác nhau tạo thành nhiều lớp hoa văn với tạo hình là nhiều hình ô vuông lồng ghép vào nhau .Hoa văn trên á người Pà Thẻn ( hình con trâu ), ( hình con rồng )

Với người dân tộc Dao, cách thể hiện này thường thấy nhất ở trong đồ án chạm khắc hoa văn trên khuy bạc. Ví dụ như với loại khuy hình chữ nhật thường thấy trên trang phục nhóm Dao Đỏ, các họa tiết ngôi sao 10 cánh được đặt trong các ô hình vuông, hình chữ nhật một cách hợp lý. Hay như loại khuy hình tròn của nhóm Dao Tiền được thể hiện bới hình ngôi sao 10 cánh và các hình tròn đồng tâm to nhỏ khác nhau.

Trong trang trí trên vải, ở trên viền khăn vành đội đầu người Dao Đỏ, những hoa văn cũng thường được sắp xếp trong những dải hình ô chữ nhật cũng như trên nẹp áo người Dao Đỏ tác họa tiết hình chong chóng được quy về những hình ô vuông tiếp nối đuôi nhau nhau hay như trên nẹp áo Dao Lô Gang với những dải hoa văn hình thoi bên trong có hình hoa hồi. Trên yếm Dao Thanh Y, hoàn toàn có thể thấy rõ những hoa văn hình ngôi sao 5 cánh 8 cánh được quy về trong hình vuông vắn, bao xung quanh là họa tiết hình răng cưa, hình quả trám biểu lộ dưới dạng hình chữ nhật .Người Pà Thẻn đặc biệt quan trọng thường trang trí mặt vải bằng những họa tiết hoa văn quy về trong những hình kỷ hà. Điển hình như trên thân áo phụ nữ, những hoa văn như hình nhị hoa, hình ngôi sao 5 cánh 8 cánh luôn được bộc lộ bởi những hình tam giác, hình thoi, hình vuông vắn lặp đi lặp lại tạo thành những dài ngang trên mặt vải. Hay như hoàn toàn có thể thấy hầu hết hoa văn họa tiết của người Pà Thẻn luôn Open những hình này, như hoa hình đầu người nằm hình vuông vắn, hoa văn đại dương được bộc lộ bằng những hình thoi hình con rồng thì quy về hình tam giác .Hoa văn trên cổ áo người H’Mông Đen( Nguồn : Bản vẽ lại của Đỗ Vũ Minh Ngọc )Có thế thấy tạo hình này ở trên toàn bộ đồ án hoa văn trang trí, những hoa tiết mặc dầu được tạo nên bằng kỹ thuật nào, đều được sắp xếp theo một nguyên tắc đồng điệu là mỗi mảng hoa văn đều có điểm trung tâm, ở những điểm trung tâm đó được những dải hoa văn bao quanh và hoa văn lan rộng ra. Biến thể của những trang trí đăng đối qua tâm là nguyên tắc xoay chiều. Đây là nguyên tắc phá thể hay hòn đảo chiều được biểu lộ bằng sự đổi khác giữa đường nét, khunh hướng của họa tiết giúp cho bố cục tổng quan hình trang trí không nhàm chán, đơn điệu đồng thời hoàn toàn có thể tạo được hoạt động của hình, của mảng hoa văn phục trang. Có thể quan sát được tạo hình này qua những biến thể họa tiết con ốc trên phục trang H’Mông đen, khi Open ở trên túi là dải hoa văn hòn đảo chiều liên tục, trên cổ áo hoàn toàn có thể là được sắp xếp lồng vào nhau trong hình ô vuông, hay xoay chiều khác nhau tạo hình sừng trâu. Bên cạnh đó người H’Mông thành thực trong việc bố cục tổng quan đồ án hoa văn hình tròn trụ, hình xoáy trôn ốc, đó là những mô típ có đường cong, đường xoay dứt khoát, thanh thoát uyển chuyển uyển chuyển, tạo một bố cục tổng quan hài hòa không đơn điệu. Những mô típ này bộc lộ cho cực biến chuyển của mặt trời, thời tiết, khoảng trống và thời hạn trong ngoài hành tinh quan cổ đại của nhiều dân cư xưa kia. Dẫu vậy những hoa văn này vẫn được bộc lộ đối xứng qua một trục nhất định, ví dụ với hoa văn hình sừng trâu, về tổng vẫn đối xứng nhau qua trục dọc, hay như trong hình vuông vắn được trang trí bởi những họa tiết ốc rồng đối xứng với nhau qua tâm và qua trục ngang .Hoa văn trên cổ áo người H’Mông ĐenTrong đồ án trang trí hoa văn của người Dao, hoàn toàn có thể thấy những họa tiết luôn luôn bộc lộ cân đối, đặc biệt quan trọng thường đối xứng qua trục dọc. Đối với người. Dao, những hoa văn hình cây, hình chim được sắp xếp đối xứng nhau qua trục dọc, tạo cảm xúc cân đối trong bố cục tổng quan. Đồng thời, quy luật đối xứng này còn được biểu lộ ở phần trang trí những mép vạt áo, nổi bật như trên phục trang Dao Tiền, những họa tiết hình con chó, đường thẳng đều được bộc lộ đối xứng nhau qua một trục thẳng, Open cùng lúc ở trên cả hai mép vạt áo. Có thể nhận thấy rõ thấy rõ quy luật đối xứng trong từng họa tiết được sắp xếp trên mảng đồ án ví dụ như ở trên vạt áo trước của người Dao Coóc Mùn, hình con chim đậu trên cây được biểu lộ đối xứng qua trục dọc, quay mặt vào nhau. Hay như trên trang trí hoa văn ở nẹp áo người Dao Lô Gang, những họa tiết hình hoa hồi có tạo hình đối xứng đăng đối qua tâm hoặc qua trục ngang .Hoa văn trên ống quần người Dao Lô GangTương đồng với hai nhóm trên, người Pà Thẻn cũng thường biểu lộ hoa văn theo hình thức đối xứng. Hầu hết những họa tiết trang trí được bộc lộ bởi lối đăng đối qua tâm như những hoa văn hình ngôi sao 5 cánh 8 cánh, hay hình chân đỡ, nhị hoa, đại dương, chân gà, … Hoặc được biểu lộ đối xứng qua trục dọc trục ngang như hình lược bí, hình chữ A, hình đầu người. Đặc biệt trong đồ án trang trí hoa văn trên hông váy, những họa tiết được bộc lộ đối xứng qua trục dọc .Cách sắp xếp lặp đi lặp lại : Đó là sử dụng một họa tiết nhưng lặp đi lặp lại nhiều lần trong những khoảng chừng những đều đặn để tạo sự hòa giải cân đối đặc biệt quan trọng phối hợp xen kẽ những họa tiết tạo sự biến hóa phong phú và đa dạng ở hình thức đồ án trang trí. Khi nghiên cứu và phân tích tạo hình đồ án hoa văn trang trí trên cổ áo người H’Mông đen hoàn toàn có thể nhận thấy sự lặp đi tái diễn của những họa tiết được người nghề sĩ dân gian dữ thế chủ động theo những pháp luật chung của tộc người tạo thành mô típ hoa văn có tính phát minh sáng tạo .Tương đồng với dân tộc H’Mông, những hoạ tiết, hoa văn trên phục trang người Dao thường luôn luôn Open theo cặp, hoặc lặp đi lặp lại nhiều lần trên đồ án phục trang. Có thể thấy quy luật này rõ nhất trên trang trí ống quần Dao Lô Gang, cùng một dải họa tiết hình cỏ, cây được lặp lại nhiều lần theo cùng một quy tắc sắp xếp so le nhau, nhưng đồng thời để tạo sự hoạt động về hình, họ cũng cài thêm quy luật sắp xếp khác đó những hàng hoa văn chong chóng so le với dòng kẻ họa tiết chữ nhân. Cách biểu lộ này giúp tạo sự cân đối cho bố cục tổng quan mảng đồ án trang trí .Với nhóm người Pà Thẻn, những hoa tiết được lặp đi lặp lại, sắp xếp theo mạng lưới hệ thống so le, đăng đối vừa làm cho bố cục tổng quan mảng họa tiết thêm ngặt nghèo, tạo liên kết giữa những khoảng cách lớn, vừa tạo nhịp điệu cho bố cục tổng quan. Ngoài ra, những chi tiết cụ thể thường không sắp xếp gần kề sát nhau mà có những khoảng cách, yếu tố này vừa giúp cho bố cục tổng quan từ trạng thái khép kín thành trạng thái mở, từ tĩnh chuyển thành động, cũng tạo những khoảng chừng nghỉ cho mắt khi quan sát đồ án hoa văn Tuy vậy, để tránh sự như nhau, trên trang trí hoa văn trên thân áo trước người Pà Thẻn lại sử dụng lối bộc lộ đặt những hoạt tiết nằm sát liền kề nhau, làm điển hình nổi bật mảng đồ án trang trí trên vải .Cách bộc lộ hoa văn khái quát bằng những đường nét và hình kỷ hà : Về cơ bản cả ba dân tộc đều có một đặc thù chung trong lối sử dụng đường, nét trong tạo hình mảng và hoa văn, họa tiết trang trí phục trang. Bên cạnh đó, đặc trưng của họa tiết hình học là những hình cơ bản có cấu trúc bởi những nét, do vậy hoạ tiết hình học trên phục trang chính là sự tích hợp giữa những đường và nét. Có thể thấy đặc thù tạo hình này trên nhiều đồ án hoa văn của từng nhóm dân tộc, đặc biệt quan trọng với dân tộc Pà Thẻn .

Đặc điểm riêng về bố cục trong hoa văn họa tiết của các dân tộc

Khác với hai dân tộc H’Mông và Pà Thẻn, người Dao thường không gò bó các mảng họa văn, họa tiết trang trí quy về các ô, dải với lối bố cục mở, không có viền bo cố định xung quanh. Đặc điểm này có thể thấy rõ nhất trong các đồ án hoa văn trang trí phía cuối vạt áo và đằng sau lưng người Dao. Điển hình như trên vạt áo nhóm khăn đội đầu nhóm Dao Đỏ (Hình 9), các họa tiết dường như được sắp xếp trong một hình chữ nhật chạy ngang, qua cách thể hiện dải các họa tiết ông sấm to thành một hàng ngang cách đều nhau theo một thứ tự. Hay ở trên vạt áo sau phụ nữ Dao Quần Chẹt, bức tranh thiên nhiên hòa hợp được thể hiện mặt vải không có sự gò bó bởi các khung hình bo. Cách tạo hình này mặc dù không tạo ấn tượng nổi bật trên áo, nhưng lại được thể hiện một cách hài hòa, hợp lý trên nền vải chàm.

Hoa văn trên khăn đội đầu người Dao ĐỏNgười Pà Thẻn và H’Mông mặc dầu có chung đặc thù là thường trang trí phục trang bằng những dải hoa văn quy về những dạng hình ô vuông và dải chạy ngang dọc nhưng với người H’Mông những hoa văn trang trí thường phân bổ đều, chiếm mảng diện tích quy hoạnh lớn trên phục trang ở những vị trí cổ áo, thân áo còn với người Pà Thẻn, những hoa văn không phân bổ đều trên vải mà thường tập trung chuyên sâu ở phần hông và cổ áo tạo thành những dải ngang, thường những màu đen, trắng, vàng Open so le cách đều và thành từng cặp .Các hoa văn họa tiết trên phục trang của những dân tộc thiểu số không chỉ tạo ra sự rực rỡ, điển hình nổi bật cho phục trang của những dân tộc mà còn là bộc lộ cho nếp sống tộc người, biểu lộ trình độ lao động thủ công truyền thống và ý niệm về thẩm mỹ và nghệ thuật. Hệ thống hoa văn họa tiết trên là vốn từ vựng thẩm mỹ và nghệ thuật giúp tất cả chúng ta nhận dạng, đi vào khám phá được những mã văn hóa truyền thống chứa đựng trong đó. Trang phục truyền thống lịch sử không riêng gì mang đậm truyền thống văn hóa truyền thống, mà còn tiềm ẩn những giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ, giá trị lịch sử dân tộc của từng tộc người. Vì thế, để bảo tồn và phát huy di văn hóa truyền thống phi vật thể này, chúng tôi yêu cầu một số ít giải pháp đơn cử sau : Nhà nước cần sớm cho nghiên cứu và điều tra toàn diện và tổng thể về những hoa văn họa tiết của những dân tộc ; Đối với những trường học, trong nội dung học tập qua di sản sẽ có những bài học kinh nghiệm phong cách thiết kế để ra mắt và phổ cập những hoa văn họa tiết của những dân tộc gắn với từng địa phương ; Trong những môn học về trang trí hoàn toàn có thể hướng dẫn học viên học cách trang trí bố cục tổng quan theo những hoa văn họa tiết của những dân tộc ; Đối với những người làm công tác làm việc mỹ thuật ứng dụng, sản xuất đồ lưu niệm và phong cách thiết kế thời trang hoàn toàn có thể sử dụng những hoa văn họa tiết của người dân tộc để tạo ra những mẫu sản phẩm công nghiệp văn hóa truyền thống rực rỡ .

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn