Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật: Một chặng đường phát triển

Ngày 9/6/1960, Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật chính thức được thành lập. Chặng đường 60 năm xây dựng và trưởng thành, cùng với sự phát triển ngày càng mạnh mẽ của nền khoa học, kỹ thuật và công nghệ của đất nước, những ấn phẩm của Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật đã khẳng định được vị thế và những cống hiến, đóng góp của mảng sách khoa học kỹ thuật qua từng thời kỳ cách mạng của dân tộc và đất nước.

Thấm nhuần lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Khoa học phải từ sản xuất mà ra và phải trở lại phục vụ sản xuất, phục vụ quần chúng, nhằm không ngừng nâng cao năng suất lao động và không ngừng cải tiến đời sống của nhân dân”, được sự chỉ đạo sát sao Ủy ban Khoa học Nhà nước, thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ được giao, ngay từ ngày đầu thành lập, Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật đã nhanh chóng bám sát thực tiễn của đất nước, phục vụ công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh thống nhất nước nhà.

Ban Lãnh đạo Nhà xuất bản đã chủ động xây dựng kế hoạch biên tập – xuất bản hàng năm theo hai mảng đề tài chính thuộc chức năng, nhiệm vụ của Nhà xuất bản là sách chuyên khảo dành cho các cơ quan nghiên cứu và đội ngũ cán bộ khoa học; sách phổ biến kiến thức khoa học dành cho đông đảo bạn đọc cả nước nhằm xây dựng nền khoa học nước nhà, đồng thời nâng cao trình độ, nhận thức của nhân dân. Công tác biên tập – xuất bản tập trung xây dựng những bộ sách theo các chủ đề: Khoa học – kỹ thuật cơ bản, Toán học, Vật lý, Hóa học, Địa lý, Khí tượng, thủy văn, Thiên văn học, Sinh vật học, Nông lâm nghiệp và Môi trường sinh thái, Khoa học về Trái đất, Điện tử, Năng lượng, Chế tạo máy, Điều khiển, Tin học, Xây dựng – kiến trúc, Thủy lợi, Giao thông vận tải, Công nghệ thực phẩm, Từ điển khoa học kỹ thuật…

Nhờ việc định hướng đúng đắn phương hướng, nhiệm vụ và các mảng đề tài sách ngay từ ngày đầu thành lập, Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật đã từng bước trưởng thành, lớn mạnh. Đó cũng là sơ sở, nền tảng cho sự phát triển ổn định, bền vững của mảng sách khoa học kỹ thuật và công nghệ do Nhà xuất bản tổ chức biên tập – xuất bản trong suốt 60 năm qua.

NXB Khoa học và Kỹ thuật nhận Giải Vàng tại Lễ trao Giải thưởng sách Việt Nam năm 2016.

Trong những năm tháng khó khăn, ác liệt của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, bám sát yêu cầu nhiệm vụ là vừa xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, làm hậu phương lớn cho miền Nam tiến lên giải phóng nước nhà, với tinh thần “tất cả cho tuyền tuyến, tất cả để chiến thắng”, hàng loạt ấn phẩm thuộc nhiều mảng đề tài sách khoa học kỹ thuật khác nhau của Nhà xuất bản đã ra mắt bạn đọc. Trên các lĩnh vực của khoa học kỹ thuật đều có các cuốn sách thuộc các thể loại: nông nghiệp, sản xuất công nghiệp, toán học, vật lý, hóa học, giao thông vận tải, khoa học biển… phục vụ kịp thời yêu cầu kiến thiết miền Bắc xã hội chủ nghĩa, đồng thời phục vụ công cuộc kháng chiến của quân và dân miền Nam.

Đặc biệt, trong hoàn cảnh đế quốc Mỹ ném bom phá hoại miền Bắc, làm việc trong điều kiện vô cùng khó khăn, song đội ngũ cán bộ Nhà xuất bản đã rất nỗ lực, tổ chức biên tập – xuất bản nhiều cuốn sách phục vụ trực tiếp cho cuộc chiến đấu của quân và dân ta như: “Kỹ thuật làm cầu đường vận tải”, “Một số kinh nghiệm thi công mặt đường thời chiến”, “Kỹ thuật đầm nén đất”, “Những điều cần biết về chiến tranh hóa học”, “Phòng và chống chiến tranh vi trùng”… Đây là những cuốn sách có giá trị rất lớn trong hoàn cảnh chiến tranh, nhiều cuốn sách đã có mặt trên các mặt trận, các tuyến đường Trường Sơn, góp phần vào những thắng lợi của quân và dân ta trên chiến trường.

Trong thời kỳ này, có những cuốn sách khoa học – kỹ thuật của Nhà xuất bản được tái bản, nối bản nhiều lần với hàng chục nghìn bản in; có cuốn sách đã trở thành hành trang, thành người bạn đồng hành của các nhà khoa học, các kỹ sư, các cán bộ, chiến sĩ công binh đang ngày đêm làm nhiệm vụ trên khắp các nẻo đường Tổ quốc. Nhiều cuốn sách về y dược như hướng dẫn chữa các bệnh da liễu, sốt rét, lây nhiễm, ngoại khoa… cũng được xuất bản, đáp ứng nhu cầu cấp thiết của nhân dân.

Đặc biệt bộ sách “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” của tác giả Đỗ Tất Lợi được xuất bản năm 1965 với tổng số 1.494 trang, giới thiệu hơn 700 vị thuốc chữa bệnh theo kinh nghiệm dân gian từ các bệnh cảm cúm, đau bụng, nhức đầu đến trị bỏng, cầm máu, bó xương, ngừa sốt rét… đã góp phần tích cực vào việc chữa trị, chăm sóc sức khỏe kịp thời cho nhân dân và các chiến sĩ quân đội trên khắp các chiến trường trong những thời kỳ “đói cơm, thiếu thuốc” của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước đầy cam go ác liệt. Cuốn sách gây được tiếng vang lớn trong giới khoa học thế giới, được các nhà khoa học thế giới đánh giá cao về giá trị, ý nghĩa, trở thành bộ tài liệu quý, cuốn cẩm nang y học cổ truyền thông dụng nhất ở Việt Nam.

Những cuốn sách do NXB Khoa học và Kỹ thuật phát hành.

Bước sang thời kỳ hòa bình, cả nước đi lên chủ nghĩa xã hội, sách khoa học – kỹ thuật lại tiếp tục phục vụ nhiệm vụ hàn gắn vết thương chiến tranh, khôi phục và phát triển kinh tế, xây dựng nền khoa học Việt Nam thống nhất, xóa bỏ tàn dư của chủ nghĩa thực dân, đế quốc.

Từ năm 1980, trong hoàn cảnh kinh tế đất nước khó khăn, bị bao vây cấm vận, hệ thống tài liệu và tạp chí công nghệ, sách báo khoa học bằng tiếng Anh không còn được tài trợ, lượng tạp chí, sách báo khoa học – công nghệ bằng tiếng Nga cũng giảm đáng kể. Đây là thời kỳ thử thách vô cùng nghiệt ngã đối với khoa học, kỹ thuật Việt Nam nói chung cũng như đề tài sách khoa học – kỹ thuật nói riêng. Phát huy bản lĩnh, truyền thống và tinh thần tự lực cường được rèn rũa trong những năm tháng chiến tranh, đội ngũ cán bộ của Nhà xuất bản Khoa học và kỹ thuật đã khắc phục khó khăn, tự tìm cho mình hướng đi, mở ra những mảng đề tài mới mà vẫn giữ vững định hướng xuất bản sách khoa học – kỹ thuật.

Chính trong những năm tháng khó khăn này, Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật đã huy động đội ngũ cộng tác viên tham gia tổ chức, xây dựng kế hoạch đề tài và xuất bản nhiều sách công trình khoa học Việt Nam có giá trị, sách cung cấp thông tin phục vụ lãnh đạo và quản lý khoa học và kỹ thuật, sách về chiến lược phát triển khoa học của các nước, sách về cách mạng kỹ thuật và công nghệ của thế giới, nhiều tác phẩm khoa học – công nghệ có giá trị ra mắt độc giả, như “Đổi mới chính sách và chiến lược” của Lê Trọng Hiến và Nguyễn Ngọc dịch, “Tiêu chuẩn hóa và cách mạng khoa học kỹ thuật” của Hoàng Mạnh Tuấn, “Những vấn đề quản lý khoa học trong điều kiện cách mạng khoa học – kỹ thuật” của V.G Sorin, “Cơ chế quản lý kinh tế” của Giorge L. Morrisey, bộ sách 5 tập “Những vấn đề cốt yếu của quản lý” của H. Koonatz, C.O’Donnel, H.Weithrich, “Quản trị kinh doanh tinh giản” của G.P. Collins…

Đặc biệt, mảng sách từ điển chuyên ngành vốn là thế mạnh của Nhà xuất bản trong giai đoạn này tiếp tục được chú trọng và phát triển mạnh mẽ, tính đến năm 1986, trong số 1.300 đầu sách được xuất bản có hơn 50 đầu sách từ điển thuật ngữ và đối ngữ về hầu hết các lĩnh vực toán học, hóa học, sinh học, vật lý, kỹ thuật, vô tuyến – điện tử, sinh học, trái đất, thiên văn, hàng hải, nhiệt – điện… của các quốc gia có nền khoa học, kỹ thuật và công nghệ tiên tiến trên thế giới như Anh, Nga, Đức, Pháp… đã được xuất bản với số lượng lớn. Đặc biệt, có những cuốn được tái bản, nối bản nhiều lần với số lượng hàng vạn bản in, là sách “gối đầu giường” của nhiều nhà khoa học, cán bộ nghiên cứu, quản lý… Mảng sách từ điển đã góp phần tích cực vào việc khai thác sử dụng và chuẩn hóa các thuật ngữ trong nước, đồng thời giúp cho đội ngũ cán bộ khoa học và kỹ thuật có công cụ nghiên cứu và tiếp thu trực tiếp tinh hoa của các nền khoa học tiên tiến trên thế giới.

Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Trần Văn Tùng thăm gian hàng của NXB KH&KT tại Techfest Quảng Ninh năm 2019.

Trong thời kỳ đẩy mạnh công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, nhận thức rõ vai trò của mảng sách khoa học và kỹ thuật trong bối cảnh khoa học và công nghệ trên thế giới ngày càng phát triển mạnh mẽ, tốc độ ngày càng nhanh, đóng góp ngày càng nhiều vào sự phát triển kinh tế – xã hội của quốc gia, Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật đã xác định nhiệm vụ trọng tâm hàng đầu là xây dựng phương hướng xuất bản sách khoa học – kỹ thuật góp phần thiết thực phục vụ việc “nâng cao nhận thức của toàn xã hội và các quan điểm của Đảng đối với khoa học – công nghệ”, đẩy nhanh quá trình đổi mới và nâng cao trình độ công nghệ trong nền kinh tế nhằm nâng cao năng suất và hiệu quả; xây dựng và phát triển năng lực khoa học và công nghệ để tạo khả năng tiếp thu các tri thức mới, thích nghi và làm chủ các công nghệ tiên tiến, đóng góp thiết thực cho sự nghiệp phát triển kinh tế – xã hội, nâng cao đời sống nhân dân và củng cố quốc phòng, an ninh. Xây dựng và đổi mới hành lang pháp lý, cơ chế và chính sách quản lý khoa học công nghệ hướng đến tiệm cận với các thông lệ và chuẩn mực quốc tế, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động nghiên cứu và đổi mới sáng tạo.

Công tác xây dựng đề tài sách khoa học và kỹ thuật, tổ chức xây dựng đội ngũ cộng tác viên, khai thác bản thảo sách dịch được đổi mới, chú trọng tính hiệu quả; quy trình biên tập nội dung, trình bày kỹ – mỹ thuật được xây dựng hoàn chỉnh. Nhờ áp dụng sáng tạo khoa học và công nghệ trong công tác quản lý xuất bản, phát hành, Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật đã cho ra mắt bạn đọc nhiều cuốn sách, bộ sách có chất lượng nội dung và hình thức tốt, tập trung vào những đề tài trọng điểm trong các lĩnh vực khoa học cơ bản, khoa học sự sống, công nghệ thông tin điện tử viễn thông, khoa học quản lý, khoa học trái đất và khoa học biển…

Đặc biệt mảng sách từ điển song ngữ chuyên ngành – “đặc sản” của Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật vẫn được các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu chuyên môn và đông đảo bạn đọc trong cả nước đánh giá cao, nhiều cuốn có khối lượng từ lớn, số lượng in nhiều, như “Từ điển thuật ngữ khoa học Anh-Pháp-Việt” (8.000 cuốn), “Từ điển thủy sản Anh-Việt” (10.000 cuốn), “Từ điển ngoại thương Anh-Việt” (9.000 cuốn), “Từ điển  kỹ thuật vô tuyến điện Nga-Việt” (10.000 cuốn);… Mảng sách Y dược học và Khoa học sự sống có nhiều ấn phẩm tiêu biểu như “Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam”, “Dược thư Quốc gia Việt Nam”,… cùng với thường niên xuất bản “Sách Vàng Sáng tạo Việt Nam” đã kịp thời vinh danh các nhà khoa học và công trình khoa học tiêu biểu góp phần khẳng định năng lực sáng tạo mạnh mẽ của người Việt trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, tạo được hiệu ứng rất tích cực.

60 năm qua, Nhà xuất bản Khoa học và kỹ thuật đã không ngừng đổi mới và phát triển, là địa chỉ tin cậy của các nhà nghiên cứu, các Viện, Trường trong cả nước.

Điều đáng nói ở đây, không phải chỉ là những cuốn sách hay, những bộ từ điển lớn, những tác phẩm có nhiều giải thưởng giá trị, mà quan trọng hơn là Sách Khoa học – kỹ thuật của Nhà xuất bản dưới sự lãnh đạo của Đảng, của Bộ Khoa học và Công nghệ đã từng bước phát triển ngày càng vững mạnh, giữ đúng định hướng xã hội chủ nghĩa, luôn song hàng cùng sự phát triển của Khoa học – Kỹ thuật – Công nghệ qua từng thời kỳ, cùng với những đề tài sách của các nhà xuất bản trong cả nước tạo thành một nền tảng tri thức Việt phục vụ đắc lực cho công cuộc đổi mới đất nước./.