Bảo tồn Hát Then
Việc Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Nước Ta được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất đã chứng minh và khẳng định truyền thống văn hóa truyền thống Nước Ta, góp thêm phần làm giàu thêm kho tàng văn hóa truyền thống chung của quả đât .
Việc Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Nước Ta được Tổ chức Giáo dục đào tạo, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc ( UNESCO ) ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât vào tháng 12/2019 đã cho thấy những giá trị to lớn của di sản này đồng thời chứng minh và khẳng định truyền thống văn hóa truyền thống Nước Ta, góp thêm phần làm giàu thêm kho tàng văn hóa truyền thống chung của quả đât .
Nội Dung Chính
Từ loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc…
Then là tín ngưỡng cúng vía của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam. Giáo sư-tiến sỹ khoa học Tô Ngọc Thanh cho biết trong quan niệm dân gian, “Then” có nghĩa là “Trời.” Đó vừa là một nghi lễ không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Tày, Nùng, Thái vừa là một loại hình diễn xướng dân gian, tích hợp nhiều bộ môn nghệ thuật: văn học, âm nhạc, múa…
Bạn đang đọc: Bảo tồn Hát Then
Hệ thống chuyên nghiệp và bài bản của Then gồm có khoảng chừng 4.000 câu với nội dung đa dạng và phong phú, phản ánh phong phú những mặt của đời sống xã hội : vạn vật thiên nhiên, muông thú, bản mường, tang ma …
Thực hành Then trong nghi lễ cấp sắc của người Tày ở thi trấn Yến Lạc, huyện Nà Ri, tỉnh Bắc Kạn. (Nguồn: Vietnam+)
Thông qua những ý niệm về Mường Trời ( nơi cư ngụ của những thần linh ), Mường Đất ( nơi cư ngụ của con người ), người Tày, Nùng, Thái lý giải về mối quan hệ giữa con người và vạn vật thiên nhiên, thiên hà cũng như bày tỏ ước vọng về đời sống no ấm, mạnh khỏe, mùa màng tốt tươi … Bởi vậy, thực hành thực tế Then thường diễn ra ở những sự kiện quan trọng như lễ cầu an, cầu mùa, mừng nhà mới …
Nhân vật quan trọng bậc nhất của một cuộc Then là thầy Then. Đó được coi là cầu nối, người đại diện thay mặt cho hội đồng tiếp xúc với thần linh .
Then bắt nguồn từ tín ngưỡng của đồng bào về một thế giời thần bí, nơi đó có những nhân vật và sức mạnh diệu kỳ như Bụt, Giàng, Trời mà chỉ có ông Then, bà Then mới có đủ bản lĩnh và năng lực đến được quốc tế đó. Khi những bà Then, ông Then dâng lên trời những sản vật của con người thì miệng họ hát, tay đệm nhạc, chân sóc nhạc .
Thầy Then thường sử dụng những vật phẩm ( kiếm trừ tà, thanh âm dương, chuông … ) và lễ vật ( thịt lợn, gà, xôi, rượu, gạo, hoa quả, vàng mã … ) để thực thi lễ Then .
Trong quy trình thực hành thực tế nghi lễ, thầy Then mặc lễ phục và vừa hát tiếng dân tộc mình vừa gảy tính tẩu, phất quạt và sử dụng chùm xóc nhạc .
Lời ca có vai trò hướng dẫn cho người xem về những hoạt cảnh, chương đoạn đang diễn ra. Âm nhạc là yếu tố xuyên suốt trong một cuộc Then, có sự ảnh hưởng tác động, tiếp thu những làn điệu dân ca ở từng địa phương, tạo nên sự phong phú về sắc tố, khúc thức và tiết tấu : khi vui tươi, dồn dập, lúc trầm buồn, thủ thỉ …
Nhạc cụ, trang phục và các vật dụng trong trình diễn hát Then của nghệ nhân người Tày Lưu Đình Bạo, xã Dương Quang,, tỉnh Bắc Kạn. (Nguồn: Vietnam+)
Hát Then là nghệ thuật và thẩm mỹ âm nhạc trong nghi lễ tín ngưỡng Then. Hát Then quán xuyến hàng loạt quy trình hành lễ Then. Không có hát, không có đàn tính, không có xóc nhạc đệm cho hát trong quy trình hành lễ không gọi là Then .
Đây là điều nổi trội về nghệ thuật và thẩm mỹ làm cho Then trở thành hình thức thờ cúng có sức mê hoặc rất lớn trong đời sống người Tày, Nùng, Thái .
Chính lời hát Then hòa trong nhịp đàn Tính cùng tiếng xóc nhạc lúc khoan nhịp, lúc dồn dập sẽ đưa bà Then, ông Then đến với Mường Trời và chở lời thỉnh cầu của con người tới những đấng thần linh. Đồng bào những dân tộc Tày, Nùng, Thái thường sử dụng Then vào những dịp trọng đại như hội làng, cầu đảo của từng mái ấm gia đình, dòng họ vào dịp năm mới, sinh con đầu lòng, giải trừ tà ma và chữa bệnh .
“ Di sản Thực hành Then là một khoảng trống độc lạ mang tính sử liệu về đời sống văn hóa truyền thống, xã hội tộc người ; góp thêm phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, lối sống nhân đạo, gìn giữ những phong tục, tập quán truyền thống cuội nguồn ở Nước Ta, ” giáo sư-tiến sỹ Tô Ngọc Thanh cho hay .
Múa Chầu trong diễn xướng Then của người Tày ở huyện Cao Lộc, thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn. (Nguồn: Vietnam+)
Loại hình thẩm mỹ và nghệ thuật này tăng trưởng mạnh vào thời nhà Mạc ( thế kỷ XV ) và trở thành âm nhạc cung đình, phổ cập ở những tỉnh vùng núi phía Bắc .
Then có nghĩa là Thiên-Trời và được coi là điệu hát của thần tiên truyền lại. Then chỉ có một vài giai điệu khác nhau nhưng sự mê hoặc của Then chính là sự đa dạng chủng loại phong phú của ca từ. Lời then có tới 35 chương đoạn khác nhau, phụ thuộc vào vào người trình diễn và mục tiêu của nghi lễ .
Người làm then cổ thường vừa hát then vừa chơi đàn Tính phối hợp sử dụng chùm nhạc xóc trong những nghi lễ như cầu mưa, cầu lửa, hóa giải cầu may, cầu được mùa …
Then là chiếc cầu nối giữa con người với quốc tế thần linh và đất trời, chính vì vậy, then là món ăn ý thức không hề thiếu trong đời sống văn hóa truyền thống tâm linh của đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái ở những tỉnh miền núi phía Bắc .
Ngày ngày đi lên nương làm rẫy, đêm đêm lại quây quần bên nhà bếp lửa cùng nhau hát lên những bài Then cổ. Hòa trong vẻ đẹp hùng vĩ của rừng núi điệp trùng là hình ảnh những chàng trai, cô gái Tày trong phục trang dân tộc áo chàm váy tơ, tay cầm đàn tính, nô nức mê hồn xướng lên những câu hát then trong trẻo, vi vút cùng mây gió .
Lễ vật trong nghi lễ Cầu Khoăn, thực hành Then của người Tày ở huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang. (Nguồn: Vietnam+)
Về mặt nghi lễ, với tư cách là một hình thái hoạt động và sinh hoạt tín ngưỡng dân gian, Then tiềm ẩn trong mình những tín ngưỡng, tôn giáo nguyên thủy. Thông qua những nghi thức triển khai then văn, then tướng và nhiều hình thức khác, ông Then, bà Then sẽ là chiếc cầu nối giữa quốc tế thần tiên và nhân gian, nhằm mục đích bày tỏ lòng thành kinh, biết ơn tới những vị thần đã phù hộ, che chở cho mình và mái ấm gia đình, hội đồng tránh khỏi những thiên tai, dịch bệnh, đem lại một đời sống no đủ, niềm hạnh phúc .
Về mặt nghệ thuật và thẩm mỹ dân gian, Then là một mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ tổng hợp chứa nhiều thành tố ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian và có giá trị về lịch sử vẻ vang, văn hóa truyền thống, xã hội. Then được bộc lộ sinh động bằng lời ca, tiếng nhạc, điệu múa dân gian rất là đa dạng và phong phú và mê hoặc. Trong một cuộc hát then, âm nhạc là yếu tố quan trọng và xuyên thấu khi trình diễn .
Hát then có nhiều chuyên nghiệp và bài bản, làn điệu khác nhau, nhưng đều tuân theo một chuyên nghiệp và bài bản và kết thúc có tác dụng giống nhau. Người trình diễn hát then theo hình thức diễn xướng tổng hợp vừa hát, đệm đàn và múa để biểu lộ nội dung câu hát .
Nội dung và ý nghĩa của những bài hát then thường là vạn lấy hồn lấy vía siêu lạc ở những chốn về, hoặc săn bắt bắn lấy những con thú trên rừng về để hóa giải, khao tổ tiên, khao mẫu sinh hay mẹ sinh ( mẫu ban lộc sinh đẻ ). Tiếng hát then thần kỳ đến mức người đang ốm đau chỉ nghe thấy coi như khỏi bệnh .
…đến di sản văn hóa phi vật thể thế giới
Ngày 13/12/2019, tại Phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của UNESCO diễn ra tại thủ đô Bogotá, Cộng hòa Colombia, di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam đã chính thức được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Đại diện các nước chúc mừng Thực hành Then của Việt Nam được công nhận là di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại. (Nguồn: Vietnam+)
Đại diện Cục Di sản Văn hóa cho biết, Hồ sơ đề cử Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Nước Ta đã phân phối những tiêu chuẩn quan trọng để ĐK vào Danh sách di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Theo Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa truyền thống phi vật thể, Thực hành Then ở Nước Ta tạo thành một phần cơ bản trong đời sống ý thức của người Tày, Nùng, Thái, phản ánh mối quan hệ giữa con người, quốc tế tự nhiên và thiên hà. Nghi lễ Then biểu lộ truyền thống văn hóa truyền thống của những dân tộc này, từ phong tục đến nhạc cụ, múa và âm nhạc. Then góp thêm phần giáo dục đạo đức, lối sống nhân đạo và bảo vệ những phong tục và truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống ở Nước Ta .
“ Việc ghi danh nghi lễ Then của người Tày, Nùng, Thái ở Nước Ta sẽ làm điển hình nổi bật sự góp phần của di sản trong việc giữ gìn truyền thống dân tộc và củng cố tình đoàn kết giữa những dân tộc khác nhau, ” báo cáo giải trình chỉ rõ .
Ngoài ra, một trong những tiêu chuẩn quan trọng khác là sức sống của di sản được bảo vệ bởi những cá thể, mái ấm gia đình hoặc hội đồng. Từ năm 2001, nhà nước góp vốn đầu tư kinh phí đầu tư từ những Chương trình vương quốc về văn hóa truyền thống để bảo vệ di sản văn hóa truyền thống của những hội đồng dân tộc Nước Ta, trong đó có nghi lễ Then .
Cụ thể, những cơ quan chức năng đã phát hành những văn bản quy phạm pháp luật và hướng dẫn để bảo vệ và phát huy giá trị của di sản văn hóa truyền thống phi vật thể ; tiến hành những hoạt động giải trí nhận diện, kiểm kê và tư liệu hóa ; nghệ nhân dân gian truyền dạy kiến thức và kỹ năng bằng cách tích hợp đưa hát Then và tính tẩu vào chương trình giảng dạy ở trường … Các hội đồng và nghệ nhân đã tích cực tham gia vào việc lập kế hoạch, đề xuất kiến nghị những giải pháp bảo vệ di sản .
Nhấp chuột để xem kích thước chuẩn.
Bên cạnh đó, những nghệ nhân dân gian và những hội đồng tương quan đã tích cực tham gia vào tổng thể những tiến trình chuẩn bị sẵn sàng hồ sơ đề cử trải qua những cuộc họp, hội thảo chiến lược, hội nghị và tập huấn .
Tại Nước Ta, di sản Then của 11 tỉnh lần lượt được đưa vào Danh mục di sản văn hóa truyền thống phi vật thể vương quốc kể từ năm 2012 và liên tục được kiểm kê, update .
“ Việc UNESCO ghi danh Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái vào Danh sách Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât khẳng định chắc chắn truyền thống văn hóa truyền thống phong phú và đa dạng của dân tộc Nước Ta, sự kết nối hội đồng, tôn vinh tôn trọng phong phú văn hóa truyền thống, khuyến khích đối thoại giữa những cá thể, những hội đồng và những dân tộc khác nhau vì sự khoan dung, tình yêu và lòng bác ái đúng theo tôn chỉ và tiềm năng của Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa truyền thống phi vật thể của UNESCO, ” Cục trưởng Cục Di sản Văn hóa Lê Thu Hiền chứng minh và khẳng định .
Nỗ lực bảo tồn thực hành nghi lễ Then
Mặc dù có sức lan tỏa can đảm và mạnh mẽ, tuy nhiên hát Then cũng như nhiều di sản văn hóa truyền thống phi vật thể khác ở nước ta đang đứng trước rủi ro tiềm ẩn mai một. Để Then đến gần hơn với công chúng đương đại, đã đến lúc cần phải đa dạng hóa phương pháp bảo tồn Then trên cơ sở lưu giữ những giá trị nguyên gốc .
Di sản Hát Then đa phần được trao truyền bằng hình thức truyền khẩu khi thực hành thực tế nghi lễ Then và những thầy Then đóng vai trò quan trọng trong việc truyền dạy kỹ năng và kiến thức. Điều này cũng biểu lộ sự kế tục giữa những thế hệ .
Muốn làm được điều đó, bên cạnh công tác làm việc sưu tầm, phục dựng những điệu Then cổ, những cơ quan, ban, ngành tính năng cần dành sự chăm sóc đặc biệt quan trọng tới những nghệ nhân hát Then – những “ bảo vật sống ” có năng lực truyền đạt cả giai điệu lẫn tình yêu, niềm mê hồn Then tới giới trẻ ; tôn vinh những người giữ then như giữ lửa, đồng thời có sự lựa chọn để hạn chế những sắc thái mê tín dị đoan không còn tương thích .
Nữ nghệ nhân hát then người Nùng Mông Thị Sấm trình diễn nghi lễ cầu mùa trong Thực hành Then ở thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn. (Nguồn: Vietnam+)
Đại diện Cục Di sản Văn hóa ( Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ) cho biết di sản Hát Then hầu hết được trao truyền bằng hình thức truyền khẩu khi thực hành thực tế nghi lễ Then và những thầy Then đóng vai trò quan trọng trong việc truyền dạy kỹ năng và kiến thức. Điều này cũng biểu lộ sự kế tục giữa những thế hệ .
Từ đó, giáo sư-tiến sỹ khoa học Tô Ngọc Thanh cho rằng những ban, ngành, đơn vị chức năng tính năng cần đặc biệt quan trọng chăm sóc đến nghệ nhân hát Then, thầy Then. “ Họ là những người nắm giữ nhiều vốn cổ, không riêng gì có năng lực truyền dạy kỹ năng và kiến thức thực hành thực tế nghi lễ mà còn truyền cả đam mê, nhiệt huyết trong việc gìn giữ di sản cho thế hệ trẻ, ” quản trị Hội Văn nghệ Dân gian san sẻ .
Theo số liệu kiểm kê ở 11 tỉnh miền núi phía bắc, hiện có 817 thầy Then ( 213 nam, 604 nữ ) ; trong đó có 439 người Tày, 328 người Nùng, 23 người Thái và 27 người ở những tộc người : Kinh, Cao Lan, Dao, Hoa …
Bên cạnh việc kiểm kê và tư liệu hóa di sản, nhiều quan điểm của những chuyên viên trong nghành nghề dịch vụ văn hóa truyền thống cũng cho rằng cần đa dạng hóa phương pháp bảo tồn di sản này trên cơ sở lưu giữ những giá trị nguyên gốc .
Bầu đàn tính sử dụng trong hát Then được làm từ quả bầu phơi khô, thân đàn được làm từ gỗ thừng mực. (Ảnh: Minh Đức/TTXVN)
Cụ thể, nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan, nguyên Phó Viện trưởng Viện Âm nhạc ( Học viện Âm nhạc Quốc gia Nước Ta ) cho biết từ những làn điệu Then cổ phổ cập, nhiều nhạc sỹ đã viết lời mới để nội dung tương thích hơn với đời sống đương đại. Ví dụ như ca khúc “ Lập xuân ” của tác giả Nông Viết Toại, bài hát Trăng soi đường Bác của nhạc sỹ Hoàng Hoa Cương …
“ Họ đã đưa Then từ khoảng trống ‘ thiêng ’ đến khoảng trống sân khấu, trở thành hình thức hoạt động và sinh hoạt hội đồng để Then thân thiện hơn với người theo dõi tân tiến. Đây là một hướng đi hài hòa và hợp lý bởi di sản văn hóa truyền thống phi vật thể luôn có sự hoạt động theo đời sống, thời hạn. Khi ngôn từ, hoạt động và sinh hoạt đổi khác thì thẩm mỹ và nghệ thuật cũng biến hóa. Để di sản ‘ sống ’ khỏe trong đời sống đương đại thì cần có những yếu tố tương thích với đời sống mới, ” ông Đặng Hoành Loan nói .
Trao đổi sâu hơn về yếu tố này, nhà điều tra và nghiên cứu cho biết trên trong thực tiễn, do điều kiện kèm theo lịch sử dân tộc, Thực hành Then từng bị không cho trong một thời hạn bởi ý niệm đây là hoạt động giải trí mê tín dị đoan dị đoan. Tuy nhiên, hội đồng vẫn giữ, hát Then, thậm chí còn đặt lới mới cho những làn điệu cũ nhưng không đi kèm với những nghi lễ .
Từ đó, hội đồng dần hình thành lối hoạt động và sinh hoạt thẩm mỹ và nghệ thuật quần chúng hát Then-đàn tính ( không gắn với nghi thức tôn giáo ). Từ năm 2005 đến nay, Liên hoan thẩm mỹ và nghệ thuật hát Then-đàn tính toàn nước tiếp tục được tổ chức triển khai, góp thêm phần tôn vinh nghệ nhân, tiếp thị, ra mắt với hành khách trong nước và quốc tế về những nét độc lạ của di sản này .
Nghệ nhân Hoàng Đức Thăng ( bên phải, bản Dâng, xã Cao Bồ, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang) truyền dạy cách sử dụng đàn tính cho thế hệ trẻ. (Ảnh: Minh Đức/TTXVN)
Ở góc nhìn khác, ông Đặng Hoành Loan cho rằng cần tăng cường việc huấn luyện và đào tạo, truyền dạy hát Then cho thế hệ trẻ, đưa hát Then và tính tẩu vào chương trình giảng dạy ở trường học, trước hết là những trường ở những địa phương có di sản này .
“Ngoài ra, việc xây dựng và duy trì hoạt động hiệu quả của những câu lạc bộ hát Then tại các địa phương cũng là cách để di sản gần gũi, gắn bó với đời sống người dân,” ông Đặng Hoành Loan bày tỏ.
Từ sau Liên hoan Hát Then, Đàn Tính lần thứ nhất tại Thái Nguyên, trào lưu hát then và đánh đàn tính tăng trưởng mạnh tại những địa phương. Nhiều tỉnh đã có sự góp vốn đầu tư lớn trong việc lan rộng ra lớp tập huấn, vừa trang bị đàn tính, phục trang cho những em học tập và trình diễn tại những câu lạc bộ .
Có thể thấy, những năm gần đây, những địa phương đã chú trọng bảo tồn, phát huy nghệ thuật và thẩm mỹ hát Then, đàn tính. Qua đó giúp cho nét văn hóa truyền thống này đến gần hơn, thấm sâu vào tâm hồn thế hệ tương lai của quốc gia, góp thêm phần bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ Then truyền thống lịch sử của dân tộc. / .
Trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang hầu như huyện nào (kể cả thành phố Tuyên Quang) cũng có hát Then, nhưng vùng hát Then đậm đặc, được duy trì, bảo tồn nguyên giá trị chủ yếu ở các huyện Chiêm Hóa, Nà Hang, Lâm Bình. (Nguồn: TTXVN)
Share this:
Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn
