Chùa Trong Tâm Thức Người Việt

CHÙA TRONG

TÂM THỨC

NGƯỜI VIỆT
Nguyễn Tuấn

Đã
từ lâu trong

tâm thức

người

Việt Nam

, Chùa là nơi tĩnh lặng,

linh thiêng

, là nơi

mọi người

đến

nương nhờ

Đức Phật

để tìm chút

bình an

trong cuộc sống,

cầu xin

hạnh phúc

cho

gia đình

.

Không biết từ bao giờ, khi đời sống xã hội ngày càng được nâng cao, cuộc
sống càng hiện đại, thì dường như con người lại hướng linh hồn mình vào
gần hơn với Phật giáo, gần hơn với cửa chùa. Ngày xưa, người ta đi chùa
thứ nhất là những người theo đạo Phật, họ quy y, tìm thấy trong Đức Phật những tín điều phù hợp với ý thức của mình đối với cuộc sống, cuộc đời, tìm thấy trong những điều Phật dậy, sự gợi mở để khiến tâm hồn tĩnh
lặng, và hướng thiện, thứ hai đi chùa để vãn cảnh, vì không gian và kiến trúc Phật giáo luôn luôn khơi thông dòng suy nghĩ, khiến cho cuộc sống chợt lặng lại, những nốt trầm trong dòng chảy thường ngày được tấu lên, đến chùa với những mái chùa cong vút, những đầu đao được chạm trổ sinh động, những bức tượng thờ được điêu khắc đẹp và tỉ mẩn đầy thần khí, không gian chùa rộng mở, gần gũi với thiên nhiên với mặt nước và cây xanh được chăm chút sạch sẽ và quy củ, không khí thanh khiết và trầm
mặc, qua cổng Tam Quan của chùa, ta như được đắm mình trong một nơi chốn khác, tách biệt hẳn khỏi tham sân si. Thời hiện đại, người ta đang được chứng kiến một sự bùng nổ mạnh mẽ của Phật giáo trong đời sống của người dân, đặc biệt là người dân thành thị, rất nhiều chùa chiền mới được xây dựng, nhiều chùa cũ được mở rộng, xây mới hoặc được cải tạo mới, Phật tử không tiếc tiền, tiếc công sức để vun đắp cho Phật giáo ngày càng giàu mạnh, ngày càng gần gũi và có chăng đã trở thành tôn giáo
chính của cả dân tộc Việt, có lẽ vì vậy ngày nay, những tầng lớp người dân đi lễ chùa trong các ngày lễ đã đa dạng hơn rất nhiều, không còn bó hẹp trong thành những người theo đạo Phật và những người đi vãn cảnh chùa nữa. Chùa trong sự lên xuống đầy biến động của nền kinh tế, đã trở thành một không gian tâm linh đặc biệt để mọi người tìm đến như một cứu cánh cho cuộc sống của mình. Giống như một không gian đồng điệu, người ta đến chùa trong tâm thế mà Đức Phật đã trở thành như một vị thánh, một
vị cha già, một người có quyền năng đặc biệt. Tết đến, cái lễ dành cho Chùa càng được thể hiện rõ hơn bao giờ hết, những dòng chảy người đi lễ chùa đầu năm đã chứng hết tất cả những điều đấy. Lễ chùa đầu năm một nét
đẹp của tâm linh người Việt, và nó vẫn mãi là một nét đẹp không thể xóa
mờ, không thể thiếu, chỉ có điều, trong những dòng chảy đấy, không phải
dòng chảy nào cũng đồng nhất một khái niệm chùa, và một mục đích lễ.

Nét đẹp trong lễ chùa đầu năm mới

Đêm giao thừa, từ chùa Việt Nam quốc tự trong thành phố Hồ Chí Minh, đến
chùa Trấn Quốc ở ngoài Hà Nội, người dân đến lễ tấp nập, họ đến chùa vào thời khắc thiêng liêng lúc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới để cầu
mong thần Phật phù hộ cho mình một năm mới bình an và may mắn, họ xin lộc chùa, xin được gia hộ. Đặc biệt là ngày mồng một, gần như mặc định, rất nhiều gia đình, chọn chùa là địa điểm đầu tiên để đến trong năm mới,
ngoài giá trị tâm linh, chùa còn mang tính gắn kết cộng đồng, nếu ở các
làng xã, các vùng ven, chùa trở thành địa điểm để người dân làng tập hợp lại, giao lưu, trao đổi, tổ chức cùng nhau lễ đầu năm, thì ở thành phố lớn, người dân phố thị đến chùa trong mong được dự lễ cầu an của sư trụ trì, cúng dường và nhận lộc. Có một điều đặc biệt ở nhiều chùa trong
nước ta đó là mặc dù là nơi thờ Phật nhưng tùy vào mỗi địa phương, mỗi chùa, bên trong còn thờ cúng thêm cả các vị thần khác tùy theo tín ngưỡng của người dân, như Thánh mẫu, Đức ông, Quan công hoặc kết hợp cả thành hoàng hay một vị vua nào đó…Hay như những hương án đặt hương hỏa
của gia quyến những người dân trong vùng, chính vì nét hòa trộn đặc sắc
đó mà dường như dòng người đến chùa càng đông hơn, việc khấn bái càng được thực hiện theo nhiều hình thức và mang những âm điệu khác nhau nhiều hơn. Tôi nhớ khi còn ở Việt Nam, mỗi lần tết đến, tôi thường đưa mẹ tôi đi chùa Phúc Khánh vào ngày mồng một Tết, dòng người ra vào tấp nập như đi hội nhưng ai cũng mang trên gương mặt lòng thành kính hướng về một không gian tâm linh vốn được ca tụng về sự linh thiêng, bên ngoài
cửa là các hàng bán đồ thờ cúng, nhang, hoa quả, và các lá số tử vi in sẵn tùy theo tuổi của người mua, bên trong là một không gian khói hương nghi ngút, không đến mức không thể vào trong nếu đến sau như các ngày dâng sao giải hạn, hoặc ngày rằm, chùa Phúc Khánh mồng một tết mặc dù có
không gian bị bó hẹp do sự đô thị hóa khiến diện tích chùa bị chiếm lấn
bởi các nhà xung quanh nhưng cũng khá thoáng đãng, khói hương nghi ngút, mùi hương trầm ngào ngạt, vào đây tâm thức về nguồn cội như được thức tỉnh, mẹ tôi thường đi đến ban Tam Bảo đầu tiên, thành tâm cầu khấn, mẹ tôi chính là một đại diện đặc trưng cho một người dân thành thị
chú trọng tâm linh, và luôn luôn hướng tâm cầu bình an cho gia đình, hình ảnh một người phụ nữ, bỏ ra ngoài những bộn bề của cuộc sống, những
khó khăn của năm cũ, những thách thức của năm mới đến để chìm vào lòng từ bi hỉ xả của Đức Phật, của không gian thiêng là một hình ảnh luôn rất
đẹp mà ta dễ dàng bắt gặp ở chùa ngày đầu năm mới. Một cái tết mà không
có không khí chùa để cộng hưởng với sự tươi mới của dân tộc khi một năm
cũ đã qua dường như là một sự thiếu xót rất lớn. Chính vì lẽ đó, mặc dù
ở nước ngoài mà cụ thể là Pháp, ngày đầu năm mới tôi cũng cố gắng thu xếp để lên chùa, tham dự lễ cầu Bình An với bài Kinh Bát Nhã được thầy trụ trì tụng, và ở nước ngoài tôi mới càng thấu hiểu hơn cái tâm thức của người Việt về việc đi lễ chùa đầu năm quan trọng như thế nào. Nếu ngày lễ bình thường trong năm tôi lên chùa thì cũng chỉ gặp vài người đến chùa cầu khấn, hoặc vài người Pháp tò mò một không gian tôn giáo Việt Nam, thì ngày đầu năm mới, người Việt khắp nơi trong vùng đổ về đây, từ đêm giao thừa cho đến cuối ngày mồng một, ngôi chùa bé nhỏ trên một ngọn đồi thấp giữa một không gian đô thị phương Tây, đầy ắp người Việt và người nước ngoài, Tết trở mình ở cách xa hơn 10000km, nhưng dường như đến Chùa này, ta không còn thấy khoảng cách về điểm giao mùa nữa, Chùa như một điểm nối cho những người con xa xứ được hưởng cái không khí tết ở quê nhà, có múa lân, có phát lộc, có cơm chay, và có những mặt người hoan hỉ trong ngày vía Đức Phật Di Lặc, vị Phật phúc hậu, hiền từ, luôn vui cười trước cõi dương gian. Và dường như kinh tế càng phát triển, xã hội càng phát triển, thì người ta càng cần một chỗ dựa về tinh thần để vững định trong cuộc sống vốn nhiều biến động của cơm áo gạo tiền, chính vì vậy mà như tôi đã nói ở trên, khái niệm chùa và mục đích lễ đã sai khác đi ít nhiều, ngoài việc thêm vào những nét thú vị thì đôi khi trở thành những biến thể không còn được như xưa.

Những

hiện tượng

khác của việc lễ chùa đầu năm

Có

ý kiến

cho rằng “Đi lễ chùa mồng 1 Tết sẽ thấy chùa làng Hà Nội vắng và ấm áp hơn chùa lớn” (*). Đúng vậy,

xã hội

Việt Nam

đang gặp một

vấn nạn

đó là

văn hóa

phong bì, hối lộ, để thăng tiến trên

con đường

công danh

, ai cũng

cần phải

có phong bì, để con cái được học trường

như ý

cũng cần phong bì, để được chữa bệnh một cách

tận tâm

dường như cũng phải có phong bì.

Văn hóa

đó không còn

xa lạ

, sự mặc cả,

trao đổi

đã

ăn sâu vào

trong mỗi

hành vi

của từng

cá nhân

trong

xã hội

đô thị

Việt Nam

,
và thật đáng buồn là dường như nó cũng đã

ăn sâu vào

nếp nghĩ khiến cho
người ta nghĩ rằng

Đức Phật

cũng có thể “mặc cả”, dường như ai cũng nghĩ mâm cúng lễ càng to thì càng được

thần Phật

chứng giám

, cầu khấn càng to và đầy đủ thì càng dễ đến tai Phật,

không gian

chùa ngoài sự

bình an

và tĩnh lặng là những nét chấm phá không

đẹp mắt

, những mâm lễ quá to và cồng kềnh, nặng về

hình thức

được người dân đưa đến trên ban thờ

Tam Bảo

, những tờ tiền cầu may được đặt khắp

mọi nơi

, đôi khi

vô ý

nằm

dưới đất

, trong chậu cảnh trong rất phản cảm, do quá nhiều, tiền lẻ vật phẩm được đặt không theo quy cách gì nên thường bị gió thổi bay xuống đất và người ta cứ giẫm đap lên một cách không

thương tiếc

. Đảnh rằng, trong

tâm thức

người Việt từ xưa

đến nay

mọi vật

đều có

tâm linh

, đều có các vị thần ngự trong đó nên người Việt ta thường

trân trọng

mọi thứ từ gốc cây, ngọn cỏ, nhưng điều đó không khỏi đã bị

biến thể

đi rất nhiều ở việc bạ đâu đặt đấy nào tiền, nào hương, nào đồ vàng mã, đôi khi
bị những bước chân người đi lễ giẫm đạp, trong tiết mưa xuân trong rất nhem nhuốc. Nếu xét ở mặt

tích cực

, thì những điều được biểu hiện đó của
một bộ phần người dân cho thấy họ tin vào

Đức Phật

, và có lẽ họ cũng hiểu được

lòng Từ

Bi

Hỉ Xả

mà

Đức Phật

vẫn truyền dạy,

để tâm

của mỗi người trở nên thanh sạch hơn,

đời sống

đạo đức

,

luân lý

xã hội

sẽ được

tôn trọng

hơn, một năm mới

ôn hòa

và ít đi

tham sân si

, nhưng điều đó không xóa đi được những biểu hiện

tiêu cực

của việc cúng bái, và người ta dường như đã hiểu sai

vai trò

của

Đức phật

và các

Bồ Tát

trong cuộc sống, họ

ban đầu

cũng chỉ là người trần

mắt thịt

, nhưng họ đã sớm tìm được

con đường

giác ngộ

để

thoát khỏi

bể khổ của

cuộc đời

, và khi đó họ quay lại

chỉ bảo

cho

con người

biết cách

thoát khỏi

Vô Minh

,

thoát khỏi

Tham Sân Si

để vui sống, để

hạnh phúc

,

Đức Phật

không có quyền phép gì cả ngoài

lòng từ

bị,

sự độ

lượng, và những

kiến giải

cao thâm về cuộc sống để mỗi người tự tìm cho mình

ý nghĩa

của cuộc sống, và làm lòng mình thanh sạch. Nhưng có lẽ không nhiều người hiểu được điều đấy.

Năm nay, một

hiện tượng

mới ở cửa chùa là việc khấn thuê, những người đi
lễ chùa không phải ai cũng biết cách khấn, biết đọc một bài khấn đầy đủ, và biết được ban thờ này thờ ai, ban thờ kia thờ vị nào, chính

vì vậy

họ đã tìm được một vài người làm “nghề” này, những người có khả năng
và

hiểu biết

về các bị

thần Phật

và biết cách khấn bái một cách chỉn chu và đúng quy cách. Để nhìn sự việc này tôi thấy cả mặt thuận và mặt không hợp lẽ. Ở khía cạnh

tích cực

, điều này giúp cho những người đi lễ chùa không phải

lúng túng

,

bối rối

trước những ban thờ mà mình không biết đích danh đang thờ ai,

đồng thời

, không biết cách nói lên nguyện vọng của mình sao cho đúng và theo cách nghĩ

tâm linh

là sao

cho đến

được tai

thần Phật

, chính

vì vậy

, một cách hợp thức sự khấn hộ là một điều có thể hiểu và

thông cảm

được, nhưng ở mặt không hợp lẽ đó là sự

thành tâm

, sự

thành tâm

xuất phát

từ bên trong

bản thân

mỗi người đến chùa

hành hương

, và cái sự

thành tâm

đó

đơn giản

sẽ được chứng bằng tất cả những

ngôn từ

mà mình có thể cầu mong

thần Phật

phù hộ

, và sự cầu kì về mặt

lễ nghĩa

, và

hình thức

đã khiến cho sự

thành tâm

theo tôi nghĩ không còn thực sự nữa.

Lời kết

Bức tranh

đi lễ chùa ngày đầu năm là một

bức tranh

văn hóa

rất đẹp và

đậm đà

bản sắc Việt, một đất nước mà

đời sống

tâm linh

luôn được coi trọng và chăm chút kĩ lưỡng.

Không gian

chùa chiền trong tổng phối của

bức tranh

đô thị

ngày tết, đã trợ thành những điểm tụ của

đời sống

người
dân, một họa sĩ có thể lấy riêng cảnh chùa đó để vẽ được cả về một nét đẹp dân tộc, sự

thành kính

đối với

tổ tiên

, với

Đức Phật

, một sự

tâm niệm

xóa bỏ

Tham Sân Si

. Cuộc sống càng

hiện đại

, thì dường như những nếp

văn hóa

truyền thống

càng mất đi, đó là điều mà tất cả những người làm

văn hóa

lo ngại, nhưng bên cạnh đó, cuộc sống càng

hiện đại

và no đủ, thì dường như người ta càng hướng tâm mình hơn về

đời sống

tâm linh

,
họ

tìm ra

trong những

lễ nghĩa

về mặt

tôn giáo

những

giá trị

đạo đức

cao đẹp và hướng thiện.

Đô thị

trong dịp tết chuyển mình, sự thanh sạch của không khí tết, kéo theo sự

thành tâm

đến với

không gian

chùa. Người Việt vốn sống thiên về tình cảm, trọng cuộc sống

gia đình

,

cộng đồng

, chính

vì vậy

, đến với

không gian

chùa, họ không chỉ mong muốn cho

bản thân

mình được một năm mới

thuận lợi

, mà còn là nơi để họ cầu mong cho những người thân của mình được

bình an

,

như ý

. Chùa đã

nâng cao

đời sống

tâm hồn

Việt,

nâng cao

những

giá trị

luân lý

của cái đẹp và

duy trì

những nét

truyền thống

đang ngày càng

mai một

trong một

xã hội

hiện đại

.

Gần đây

,

câu chuyện

về việc dời tết âm sang ăn chung với tết dương lại được đưa

trở lại

trên các mặt báo, nhiều

tranh luận

trái chiều, nhưng phần lớn vẫn là

phản đối

. Còn riêng tôi, chỉ nội trong việc đi lẽ chùa đầu năm, vào đúng ngày

Đức Phật

Di Lặc

đản sinh, vừa có

ý nghĩa

tôn giáo

, lại mang nhiều hàm ý về

tâm linh

, và nếu dời ngày như nhiều

ý kiến

tán đồng, thì bản sắc của

truyền thống

đi lễ chùa sẽ mất, một nét đẹp

văn hóa

sẽ bị phai nhạt và

ý nghĩa

tâm linh

không còn lại nhiều

lớp lang

nữa. Tôi

thiết nghĩ

, đã là Tết

cổ truyền

thì hãy để nguyên trạng, há dễ
giữ được

truyền thống

nếu

chúng ta

cứ muốn cách tân sang

hiện đại

.
Nguyễn Tuấn(

Tia Sáng

)

Cócho rằng “Đi lễ chùa mồng 1 Tết sẽ thấy chùa làng Hà Nội vắng và ấm áp hơn chùa lớn” (*). Đúng vậy,đang gặp mộtđó làphong bì, hối lộ, để thăng tiến trên, ai cũngcó phong bì, để con cái được học trườngcũng cần phong bì, để được chữa bệnh một cáchdường như cũng phải có phong bì.đó không còn, sự mặc cả,đãtrong mỗicủa từngtrong, và thật đáng buồn là dường như nó cũng đãnếp nghĩ khiến cho người ta nghĩ rằngcũng có thể “mặc cả”, dường như ai cũng nghĩ mâm cúng lễ càng to thì càng được, cầu khấn càng to và đầy đủ thì càng dễ đến tai Phật,chùa ngoài sựvà tĩnh lặng là những nét chấm phá không, những mâm lễ quá to và cồng kềnh, nặng vềđược người dân đưa đến trên ban thờ, những tờ tiền cầu may được đặt khắp, đôi khinằm, trong chậu cảnh trong rất phản cảm, do quá nhiều, tiền lẻ vật phẩm được đặt không theo quy cách gì nên thường bị gió thổi bay xuống đất và người ta cứ giẫm đap lên một cách không. Đảnh rằng, trongngười Việt từ xưađều có, đều có các vị thần ngự trong đó nên người Việt ta thườngmọi thứ từ gốc cây, ngọn cỏ, nhưng điều đó không khỏi đã bịđi rất nhiều ở việc bạ đâu đặt đấy nào tiền, nào hương, nào đồ vàng mã, đôi khi bị những bước chân người đi lễ giẫm đạp, trong tiết mưa xuân trong rất nhem nhuốc. Nếu xét ở mặt, thì những điều được biểu hiện đó của một bộ phần người dân cho thấy họ tin vào, và có lẽ họ cũng hiểu đượcBimàvẫn truyền dạy,của mỗi người trở nên thanh sạch hơn,sẽ đượchơn, một năm mớivà ít đi, nhưng điều đó không xóa đi được những biểu hiệncủa việc cúng bái, và người ta dường như đã hiểu saicủavà cáctrong cuộc sống, họcũng chỉ là người trần, nhưng họ đã sớm tìm đượcđểbể khổ của, và khi đó họ quay lạichobiết cáchđể vui sống, đểkhông có quyền phép gì cả ngoàibị,lượng, và nhữngcao thâm về cuộc sống để mỗi người tự tìm cho mìnhcủa cuộc sống, và làm lòng mình thanh sạch. Nhưng có lẽ không nhiều người hiểu được điều đấy.Năm nay, mộtmới ở cửa chùa là việc khấn thuê, những người đi lễ chùa không phải ai cũng biết cách khấn, biết đọc một bài khấn đầy đủ, và biết được ban thờ này thờ ai, ban thờ kia thờ vị nào, chínhhọ đã tìm được một vài người làm “nghề” này, những người có khả năng vàvề các bịvà biết cách khấn bái một cách chỉn chu và đúng quy cách. Để nhìn sự việc này tôi thấy cả mặt thuận và mặt không hợp lẽ. Ở khía cạnh, điều này giúp cho những người đi lễ chùa không phảitrước những ban thờ mà mình không biết đích danh đang thờ ai,, không biết cách nói lên nguyện vọng của mình sao cho đúng và theo cách nghĩlà saođược tai, chính, một cách hợp thức sự khấn hộ là một điều có thể hiểu vàđược, nhưng ở mặt không hợp lẽ đó là sự, sựtừ bên trongmỗi người đến chùa, và cái sựđósẽ được chứng bằng tất cả nhữngmà mình có thể cầu mong, và sự cầu kì về mặt, vàđã khiến cho sựtheo tôi nghĩ không còn thực sự nữa.đi lễ chùa ngày đầu năm là mộtrất đẹp vàbản sắc Việt, một đất nước màluôn được coi trọng và chăm chút kĩ lưỡng.chùa chiền trong tổng phối củangày tết, đã trợ thành những điểm tụ củangười dân, một họa sĩ có thể lấy riêng cảnh chùa đó để vẽ được cả về một nét đẹp dân tộc, sựđối với, với, một sự. Cuộc sống càng, thì dường như những nếpcàng mất đi, đó là điều mà tất cả những người làmlo ngại, nhưng bên cạnh đó, cuộc sống càngvà no đủ, thì dường như người ta càng hướng tâm mình hơn về, họtrong nhữngvề mặtnhữngcao đẹp và hướng thiện.trong dịp tết chuyển mình, sự thanh sạch của không khí tết, kéo theo sựđến vớichùa. Người Việt vốn sống thiên về tình cảm, trọng cuộc sống, chính, đến vớichùa, họ không chỉ mong muốn chomình được một năm mới, mà còn là nơi để họ cầu mong cho những người thân của mình được. Chùa đãViệt,nhữngcủa cái đẹp vànhững nétđang ngày càngtrong mộtvề việc dời tết âm sang ăn chung với tết dương lại được đưatrên các mặt báo, nhiềutrái chiều, nhưng phần lớn vẫn là. Còn riêng tôi, chỉ nội trong việc đi lẽ chùa đầu năm, vào đúng ngàyđản sinh, vừa có, lại mang nhiều hàm ý về, và nếu dời ngày như nhiềután đồng, thì bản sắc củađi lễ chùa sẽ mất, một nét đẹpsẽ bị phai nhạt vàkhông còn lại nhiềunữa. Tôi, đã là Tếtthì hãy để nguyên trạng, há dễ giữ đượcnếucứ muốn cách tân sang

 

Chú thích:

(*): Giáo sư Trương Đức Thịnh nguyên viện trưởng viện văn hóa.