Tháp Bà Ponagar đặc trưng văn hóa tôn giáo cổ ở Nha Trang

Nhắc đến Vương quốc Chăm Pa cổ không thể không nhắc đến tháp Bà Ponagar Nha Trang. Đây là một quần thể kiến trúc đặc biệt, ghi dấu cho thời kỳ Hindu giáo phát triển rực rỡ nơi đây.

Cách trung tâm Thành phố du lịch Nha Trang không xa về phía Bắc 2 km, tháp Ponagar xinh đẹp nằm gọn gàng trên một quả đồi nhỏ bên bờ sông Cái hiền hòa. Vị trí ngọn đồi khá thoáng gió với độ cao khiêm tốn chỉ 50 m so với mặt nước biển. Từ xa bạn cũng có thể dễ dàng nhận ra tháp Ponagar vì hình dáng và kiến trúc rất đặc sắc.

Thời xưa người Chăm Pa ở Khánh Hòa thờ phụng nữ thần Ponagar, Người luôn kề bên bảo vệ chăm lo đời sống cho người dân, giúp họ có đất đai để sinh sống, trồng trọt. Ponagar được người dân tôn là Thiên Y Thánh Mẫu. Trong tâm niệm của người Chăm Pa xưa Thiên Y Thánh Mẫu được xếp vào hạng thượng đẳng thần, muôn người thờ phụng. Bà là người tái sinh ra đất, nước, cây cối, thực phẩm cho nhân dân vì thế người Chăm coi bà như sự khởi nguyên của sự sống.

Tuy chỉ là truyền thuyết người xưa để lại nhưng những điều đó đã tạo nên những văn hóa phong tục vô cùng đặc sắc của người Chiêm Thành. Bạn đến với tháp Ponagar tất nhiên sẽ được nghe qua về sự tích nữ thần Ponagar (Thiên Y Thánh Mẫu) và nhiều câu chuyện khác về các vị thần được thờ nơi đây.

Bước lên cổng nhìn lên một cách tổng quát ta có thể dễ dàng nhận ra khái quát bố cục của toàn bộ khu di tích. Khu di tích tháp Ponagar được chia làm 3 phân khu từ dưới lên trên tương ứng với 3 tầng kiến trúc.

Đi qua tầng đầu tiên hay còn gọi “Tầng Thấp” nếu bạn không chú ý sẽ khó nhận ra, vì đa số các công trinh ở tầng thấp không còn, chỉ còn sót lại những tàn tích nhỏ như các chân cột trụ, các bậc đá bị đất màu che nửa kín nửa hở. Hiện nay các bậc đá được xây lại để thuận tiện cho việc di chuyển của du khách. Bước qua những tàn tích mờ nhạt đó bạn sẽ lên đến tầng giữa.

Tầng giữa xưa kia là một ngôi nhà rộng có đầy đủ mái, cột có tác dụng như nhà khách để người dân đến dừng chân hoặc sửa soạn đồ lễ, trang phục trước khi lên điện chính thực hiện nghi lễ. Đây có thể coi là một nét khá tương đồng với kiến trúc đinh, chùa ở Bắc bộ. Trong các đình, chùa cũng thường xây dựng một khu nhà khách được gọi là nhà Dải năm gian nằm 2 bên của sân chính. Đó là nơi, thủ từ của đình tiếp khách, hướng dẫn người dân sửa lễ trước khi vào lễ Thánh. Nhìn tổng quan kiến trúc ở tầng giữa gồm 10 cột trụ chính chia làm 2 hàng nằm hai bên, chiều cao hơn 3 m, đường kính bằng một vòng tay người ôm (khoảng 1 m). Rộng ra có thêm một hệ thống cột nhỏ gồm 12 cột chia làm 2 hàng, có chiều cao thấp hơn chút. Hệ thống cột được bố trí hợp lý phân chia đỡ lực từ mái áp xuống. Bước tiếp lên trên các bậc thang dốc ở tầng giữa bạ sẽ tiến vào tầng trên cùng.

Tầng trên cùng có thể coi là khá nguyên vẹn so với các tầng dưới, có hai dãy tháp được bao bọc bởi bốn bức tường gạch, do tác động của thời gian và con người hiện nay chỉ còn lại 2 bức tường. Mỗi dãy tháp ở tầng trên có 3 ngôi, trước 3 ngôi và sau 3 ngôi. Tuy nhiên 3 ngôi ở sau nay chỉ còn 1, tổng cộng hiện nay còn 4 ngôi tháp. Tháp được xây chắc chắn bằng gạch đất nung, các mạnh gạch gắn khít với nhau cảm giác như được ghép bằng một chất liệu đặc biệt mà không phải là vôi vữa bình thường. Của các tháp được mở nhìn về hướng biển Đông như đang đón gió ngoài khơi đưa vào. Ngó vào bên trong tháp bạn có thể nhìn thông lên tận đỉnh tháp, trên thân tháp có nhiều đường góc cạnh. Về họa tiết trang trí trên tháp rất phong phú và đặc trưng, gồm nhiều hình tượng trong tín ngưỡng người Chăm như: Thần Tenexa, các tiên nữ, Ponagar, các loài linh vật …

Tên tháp Bà Ponagar là chỉ ngọn tháp chính lớn nhất, người dân quen gọi nên lấy tên đó gọi cho cả quần thể khu tháp Ponagar. Ngọn tháp chính gồm 4 tầng cao tổng cộng 23 m thờ Ponagar, vợ của thần Shiva. Ponagar được sinh ra ngoài biển khơi, do bọt biển và mây trời hóa thành, có thể coi bà như một món quà từ biển cả đến với con người. Lúc bà sinh ra nước dâng lên đón bà vào bờ, núi cúi mình đưa bà lên cao. Bà mang sức sống đến cho muôn loài cây con, nên được người dân thành kính tôn thờ. Bên trong tháp là nơi tượng bà ngự, tượng được đúc bằng vàng, nhưng do biến động qua từng giai đoạn mà tượng được thay hiện thờ trong tháp là tượng đá hoa cương màu đen.

Bên trong tháp được trang trí bằng nhiều hình điêu khắc bắt mắt mô tả các hoạt động sinh hoạt của cộng đồng thời đó: cảnh săn bắn, cảnh chèo thuyền, cảnh múa hát …

Ngoài tháp chính thờ nữ thần Ponagar còn có các tháp khác bên cạnh thờ thần Shiva, thần Sanhaka, Ganeka. Tháp nhỏ thờ thần Ganeka, con của Shiva. Bên trong tháp không có tượng thờ mà chỉ đặt một linh vật hình trụ bằng đá – Linga. Theo sử thi ghi chép trong kinh Veda giai đoạn Brahmana (Độc thần) thì biểu tượng Linga có 3 phần tượng trưng cho 3 đấng siêu nhiên: Brahma, Vishnu, Shiva. Phần đế hình vuông tượng trưng cho Brahma, phần trụ hình bát giác tượng trưng cho Vishnu, phần trụ tròn tượng trưng cho Shiva. Ba thực thể này kết hợp sáng tạo ra thế giới, Vishnu tính thiện, Shiva có nét độc ác và Brahma là gốc để cân bằng giữa Vishnu và Shiva.

Có thể thấy tháp Bà Ponagar là chứng tích rõ ràng cho sự ảnh hưởng lớn mạnh của Hindu giáo đến người Chăm và sau này là người Việt. Cũng theo kinh Veda đến giai đoạn Upanisad con người cho rằng thế giới do một lực lượng vô cùng lớn, cũng vô cùng nhỏ, vô cùng trong sáng, vô cùng tận sinh ra. Đó chính là Brahman. Con người khi đó được gọi là Atman, là biểu hiện nguyên bản của Brahman. Atman bị trói buộc bởi thể xác tầm thường, hữu hạn (tuổi thọ), ham muốn bẩn thỉu. Ở giai đoạn này con người vẫn còn bế tắc về nhận thức, chưa tìm ra lối thoát cho Atman (người phàm). Đến giai đoạn Bà – la – môn giáo phát triển (phật giáo) có một số giáo phái thừa nhận sự sáng tạo ra thế giới là Brahman. Họ đưa ra cách giải thoát con người (Atman), khi nào con người nhận thức đúng đắn về bản chất thế giới tức Atman bằng Brahman thì không còn bị trói buộc. Từ đó sinh ra hai hình thức tu hành, một là coi thường thể xác (coi Atman là cái bẩn thỉu) bằng cách hạn chế dục vọng, hành xác, có hành vi hợp với kinh Veda từ đó loại bỏ tội lỗi để đến với Brahman. Hai là rèn luyện cơ thể và trí tuệ để loại bỏ Atman (chính là hình thức tập Yoga hiện nay). Những tư tưởng đó đã có ảnh hưởng mạnh mẽ đến con người và hình thành một hệ thống tín ngưỡng tôn giáo của người Chăm và được biểu hiện sinh động qua hình thức thờ cúng các vị thần ở tháp Bà Ponagar.

Để hiểu sâu sắc về tinh thần khu di tích tháp Ponagar  bạn nên tìm hiểu qua kinh Veda và thời kỳ Bà – la – môn giáo. Đặc biệt là 6 giáo phái chính thống của Bà – la – môn giáo thừa nhận sự tồn tại của Brahman.

Đến với tháp Bà Ponagar vào khoảng cuối tháng 3 Âm lịch bạn sẽ có cơ hội được tham gia lễ hội tháp Bà (từ 21 đến 23/3 lịch Âm). Đây là thời điểm thích hợp nhất để tìm hiểu về Ponagar cũng như hòa mình vào các hoạt động văn hóa của người dân địa phương.

Hi vọng bài viết đã cũng cấp những thông tin hữu ích cho bạn về địa điểm du lịch đặc biệt này khi đến du lịch Nha Trang. Chúc bạn có chuyến đi tháp Bà Ponagar Nha Trang ý nghĩa.