Sách hay: Nghiên cứu lịch sử
Nếu so sánh nhà sử học người Anh Arnold J.Toynbee (1889 – 1975), tác giả của bộ sách vĩ đại Nghiên cứu lịch sử (A Study of History) gồm 12 tập với Will Durant, một sử gia người Mỹ nổi tiếng và rất được ưa chuộng tại VN, chúng ta thấy ngay sự khác biệt.
Will Durant có một văn phong bình dân, giản dị, đôi khi hóm hỉnh, đọc rất hấp dẫn không thua kém gì đọc tiểu thuyết (chả thế mà cố học giả Nguyễn Hiến Lê bỏ công dịch khá nhiều tác phẩm của ông, và gần đây dịch giả Bùi Xuân Linh cũng thế), nhưng Toynbee thâm trầm hơn. Văn phong Toynbee có nét bác học, chững chạc, quen thuộc với giới sử gia truyền thống, mặc dù không hề “khô như ngói” (dry as dust) như nhiều người nhận xét. Hơn nữa, ông viết sử để minh họa cho triết học về lịch sử của mình, do đó nếu có xem ông là một triết gia thì cũng chẳng xa sự thật bao nhiêu.
Điều đầu tiên đáng ghi nhận nhất trong công trình sử học khổng lồ của Toynbee là ông nhấn mạnh việc nghiên cứu lịch sử, nếu chỉ hạn chế trong đơn vị quốc gia, thì thiếu đi tính toàn diện cần thiết để thấu hiểu bản chất vận động của lịch sử. Đặc biệt là khi tìm hiểu lịch sử châu Âu. Luận điểm thứ hai của Toynbee, được nhiều người biết đến hơn, là luận điểm “thách đố và đáp ứng” (challenge and response). Luận đề này khá đơn giản: một xã hội bất kỳ nào đó luôn luôn phải đối mặt với một loại thách đố nào đó, nếu vượt qua được, nghĩa là có được một “đáp ứng/giải quyết” phù hợp thì mới có cơ hội tiếp tục vươn lên và phát triển. Đây chính là một loại tiến hóa luận theo mô hình Darwin được áp dụng vào lĩnh vực triết học lịch sử. Có lẽ không phải là việc ngẫu nhiên khi hầu hết những người chủ trương tiến hóa luận đều là đồng hương của Toynbee: Thomas Huxley, Charles Darwin, Herbert Spencer, và gần đây nhất là Richard Dawkins.
Do nhận thấy bộ sách 12 tập của Toynbee quá đồ sộ nên khó nuốt với phần lớn độc giả, D.C.Somervell đã bỏ công sức tóm gọn lại bộ sử này thành 2 tập và Công ty cổ phần văn hóa Văn Lang đã cho ra đời bản dịch của tập 1 (riêng phần này đã chiếm đến 703 trang sách khổ lớn). Đây là một kỳ công đáng ca ngợi vì mấy ai trong thời đại tất bật hiện nay lại chịu khó bỏ thời gian đọc sách lịch sử, nhất là lịch sử châu Âu. Tôi cho rằng để hiểu được vận động lịch sử của VN không thể không tính đến vai trò của lịch sử châu Âu, trong đó lịch sử của Anh, Pháp, Mỹ có quan hệ trực tiếp đến sử mệnh của dân tộc.
Về cái gọi là “chân lý lịch sử”, tôi đề nghị chúng ta nên giữ một thái độ hoài nghi lành mạnh – một thái độ không những cần thiết cho triết gia mà cho cả các sử gia. Ngay chính Toynbee cũng thừa nhận thẳng thắn rằng giữa sử học và văn học có nhiều mạch ngầm tương quan mật thiết chứ không hẳn là hoàn toàn đối lập nhau.
Nghiên cứu lịch sử được Công ty cổ phần văn hóa Văn Lang phối hợp với NXB Hồng Đức in và phát hành quý 1/2017.
