PHONG TỤC NGÀY TẾT CỦA NGƯỜI VIỆT – Bảo tàng Phụ Nữ Nam Bộ
Mỗi một dân tộc, một quốc gia đều có những phong tục, tập quán riêng. Phong tục của nước ta vô cùng đa dạng và phong phú, những phong tục, tập quán có nhiều thay đổi nhưng phong tục đón Tết Cổ truyền của người Việt vẫn mang đậm nét Văn hóa đặc sắc và được lưu truyền qua bao thế kỉ.
Tết Cổ truyền ở Việt Nam với những tên gọi khác nhau như: Tết Nguyên đán, Tết Ta, Tết Âm lịch, đều là ngày lễ quan trọng và lớn nhất của dân tộc Việt Nam. Đây là dịp để cả gia đình được đoàn tụ và sum vầy sau một năm làm việc, học tập. Dù có đi xa đến đâu, thì cứ mỗi dịp Tết đến đều cố gắng trở về bên gia đình, để đón Tết cùng với ông bà, cha mẹ, người thân, cùng ăn với nhau bữa cơm đoàn viên, tỏ lòng thành kính tổ tiên, gìn giữ truyền thống uống nước nhớ nguồn của dân tộc Việt Nam.
Tết Cổ truyền thời khắc quan trọng của một năm, bắt đầu vào ngày mùng 1 tháng 1 âm lịch của năm mới và có thể rơi vào giữa tháng 2 dương lịch hoặc sớm hơn vào giữa tháng 1. Các ngày lễ chính của Tết là ngày mùng 1, mùng 2, mùng 3, nhưng để chuẩn bị cho những ngày trọng đại này thì thường từ 23 tháng chạp. Trong dịp Tết, có rất nhiều phong tục được diễn ra theo từng thời điểm khác nhau và ý nghĩa khác nhau. Trước hết đó là những phong tục cho thời điểm Tất niên (cuối năm), cúng ông Công – ông Táo, cúng giao thừa, gói bánh chưng, bánh tét, treo những câu đối đỏ trong nhà. Thời điểm Tân niên (đầu năm) cúng tổ tiên, xông đất, chúc tết, mừng tuổi, lễ chùa đầu năm, ….Tất cả tạo thành nét đẹp văn hóa ngày Tết của người Việt, rất riêng biệt, không hề giống với bất kỳ một nước nào.
Ngày Tết cổ truyền có ý nghĩa đặc biệt đối với người dân Việt Nam. Không chỉ là ngày đầu tiên trong năm mà còn mang ý nghĩa truyền thống Văn hóa của người dân. Đó là phong tục, tập quán với ý nghĩa tâm linh, mong mọi điều tốt lành, hạnh phúc sẽ đến với mọi nhà. Người Việt tin rằng vào ngày Tết mọi thứ đều phải mới, phải đổi khác, từ ngoại vật cho đến lòng người. Việc làm mới có thể được bắt đầu với hình thức như dọn dẹp, quét vôi, sơn sửa trang trí lại nhà cửa. Chân nến và lư hương được đánh bóng. Sàn nhà, bàn ghế tủ được lau chùi sạch sẽ. Họ cũng sắm sửa quần áo mới để mặc trong dịp tết. Với mọi người, những buồn phiền, cãi vã được dẹp qua một bên. Tối thiểu ba ngày Tết, mọi người cười hòa với nhau, nói năng từ tốn, kiêng cữ không nóng giận, cãi cọ, lịch sự mong suốt năm tới mối quan hệ được tốt đẹp, mọi người xích lại gần nhau hơn, thêm yêu thương và gắn bó.
Ngày Tết, mỗi vùng miền chuẩn bị đón Tết khác nhau: Loài hoa biểu tượng cho ngày Tết đặc trưng của người miền Bắc là hoa đào, người miền Nam là hoa mai. Một trong những công tác chuẩn bị quan trọng nhất cho ngày Tết Cổ truyền đó chính là Mâm ngũ quả, thường có năm loại quả đại diện cho những điều may mắn, tốt đẹp nhất trong năm được bày biện rất đẹp mắt. Tuỳ vào các vùng miền mà năm loại quả này được chọn khác nhau: Ở miền Bắc là chuối/táo màu xanh; bưởi (hoặc phật thủ), cam, quýt màu vàng; hồng hoặc táo tây, ớt màu đỏ; mận, đào hoặc lê màu trắng; hồng xiêm hoặc nho đen, măng cụt, mận màu đen. Ở miền Nam thường thấy các loại trái cây như: mãng cầu, dừa, đu đủ, xoài, sung, dừa, thơm,… mỗi loại có ý nghĩa riêng, đọc lai lái giống như “cầu vừa đủ xài” hay “cầu vừa đủ sung”.… Ngoài ra, cũng tùy sở thích và điều kiện của từng gia đình mà có thể lựa chọn, chưng nhiều loại quả hơn. Tất cả đều mang tấm lòng thành kính của con cháu gửi đến đất trời, tổ tiên mong cầu cuộc sống yên lành, một năm làm việc thuận buồm xuôi gió, may mắn, thành công. Bên cạnh là mâm cơm cúng tổ tiên, cúng hết năm hay còn gọi là mâm cơm tất niên. Mâm cơm này được chuẩn bị kỹ lưỡng, thịnh soạn và đặc sắc hơn mâm cơm thường ngày, ở mỗi nơi cũng chuẩn bị cúng khác nhau. Điểm chung nhất không thể thiếu đó là gà, bánh chưng, bánh tét và các món mặn ăn chung với cơm…. Tùy từng phong tục của mỗi nơi mà gia đình Việt sẽ cúng ông bà tổ tiên vào thời khắc thiêng liêng nhất của một năm đó là lúc đồng hồ điểm 00h đêm ngày 30 Tết (sang mùng 1) hoặc là vào đêm 30 trong mâm cơm sum họp gia đình. Sau đó sẽ cúng cả ngày mùng 1, mùng 2, mùng 3 Tết. Dân gian có câu: Mùng 1 Tết cha. Mùng 2 Tết mẹ. Mùng 3 Tết Thầy, thể hiện nét đẹp văn hóa của người Việt.
Để trang hoàng nhà cửa và thưởng Xuân, người dân vẫn còn phong tục treo “câu đối đỏ” nhân ngày Tết. Phong tục treo những câu đối đỏ trong nhà tượng trưng cho mong ước may mắn, phúc lộc và an khang. Việc duy trì những phong tục cổ truyền ngày Tết của người Việt không chỉ đơn giản theo thói quen, mà nó đã trở thành truyền thống văn hóa Việt, là ý thức giữ gìn bản sắc văn hóa của người Việt. Phong tục xông đất đầu năm là phong tục đã có lâu đời. Nhiều người quan niệm ngày Mồng 1 “khai trương” một năm mới. Họ cho rằng ngày này, nếu mọi việc diễn ra suôn sẻ, may mắn, cả năm cũng sẽ được tốt lành, thuận lợi. Ngay sau thời khắc giao thừa, bất cứ người nào bước từ ngoài vào nhà với lời chúc năm mới được coi là đã xông đất cho gia đình. Cho nên cứ cuối năm, mọi người cố ý tìm những người trong gia đình hay bà con, láng giềng có tuổi “tam hợp”, có tính vui vẻ, linh hoạt, thành công nhờ sang thăm (xông đất). Vì thế người được nhờ xông đất cũng cảm thấy được vui vẻ, tự hào, và cũng không quên tục chúc Tết, mừng tuổi đầu năm, cầu cho mọi việc trong năm của chủ nhà được tốt lành, thông suốt. Nhưng cũng có gia đình khi đi chơi đêm tất niên về tự coi là xông đất cho nhà mình.
Nhắc đến Tết không thể quên tục lệ thăm viếng và mừng tuổi. Sáng mùng 1 Tết, mọi người trong gia đình mặc quần áo mới, đoàn tụ đông đủ để thực hiện nghi lễ chúc Tết và mừng tuổi. Con cháu mừng tuổi ông bà, cha mẹ, chúc mạnh khỏe, sống lâu. Ông bà, cha mẹ chúc con cháu làm ăn tấn tới, học hành giỏi giang. Trẻ nhỏ được mừng tuổi bằng bao lì xì đỏ trong có tiền mới gọi là lộc với hàm ý may mắn cả năm. Đây không chỉ là phong tục mà còn là nét đẹp văn hóa của người Việt, thể hiện sự quan tâm, hy vọng có một cuộc sống đủ đầy và bình an cho mọi người.
Chưa hết, ngày Tết cổ truyền còn có phong tục thăm hỏi người lớn tuổi, người thân trong gia đình, bạn bè, hàng xóm mỗi khi Tết đến xuân về, mọi người qua nhà thăm viếng nhau, tay bắt mặt mừng, chuyện trò và chúc tết nhau những lời đầy ý nghĩa. Điều này làm cho ngày Tết càng thêm ý nghĩa về sự gắn kết và chia xẻ, những điều tốt lành suốt trong năm mới và những điều không hay trong năm cũ đều được bỏ qua để quan hệ thân tộc, quan hệ xã hội… trong năm mới tốt đẹp hơn. Nhưng năm nay, tình hình covid diễn biến phức tạp phong tục đến nhà chúc tết hạn chế thay vào đó là chúc nhau qua mạng xã hội Zalo, Facebook…
Một phong tục không thể thiếu vào dịp Tết cổ truyền là phong tục đi lễ chùa để cầu bình an, cầu tài, cầu lộc, cầu may mắn cho một năm mới. Có người chọn sáng mùng 1 Tết vừa xuất hành, vừa đi lễ chùa khấn cầu những điều may mắn cho gia đình, cầu mong một năm mới bình yên, sức khỏe dồi dào, làm ăn phát đạt. Bên cạnh đó còn có phong tục du xuân thăm viếng danh lam thắng cảnh, thưởng ngoạn vẻ đẹp của quê hương, đất nước, có nhiều gia đình lựa chọn các chuyến du lịch trong và ngoài nước để bù vào khoảng thời gian bận rộn trong năm cũ.
Theo thời gian và sự thăng trầm của lịch sử dân tộc, những phong tục của người Việt nói chung và phong tục ngày Tết nói riêng vẫn giữ được nét văn hoá đặc sắc, đậm tính nhân văn, vẫn là ngày lễ quan trọng nhất, ấm áp nhất, đủ đầy nhất của cả dân tộc. Mỗi mùa xuân về, mỗi dịp Tết đến là mỗi lần truyền thống được khơi dậy, tôn vinh, lan tỏa đến tất cả mọi người, và được lưu truyền, gìn giữ mãi đến thế hệ mai sau.
Tp. Hồ Chí Minh, ngày 08 tháng 02 năm 2022
Nguyễn Thị Hết
Phòng Truyền thông – Giáo dục – Quan hệ Quốc tế
