Muôn mặt hầu đồng

“Rằng hay thì thật là hay”

Lễ hầu đồng ở đền Đông Hạ mồng một Tết là lễ khai xuân sớm nhất. Đó cũng là nguyên cớ để 30 đại sứ đến đây và lạc vào một thế giới vừa hư vừa thực, đậm mầu sắc dân gian khiến họ ngỡ ngàng, thích thú. Mấy du khách nước ngoài dự hầu còn phấn chấn lắc lư, say sưa giơ tay múa theo điệu múa của các giá chầu. Đồng đền Nguyễn Tiến Nghĩa bắc ghế hầu Thánh với ước nguyện cầu cho quốc thái, dân an, mùa màng tươi tốt.

Phần lớn thanh đồng đều chọn ngày đẹp để khai xuân. Tôi may mắn được dự lễ hầu khai xuân của thanh đồng Phương Dung ở điện Thiên Linh, phố Trương Định (Hà Nội). Gian chính điện được trang hoàng rực rỡ, long đình (bàn thờ) nghi ngút khói hương, chung quanh rất đông con nhang đệ tử. Bốn hầu dâng phụ giúp thanh đồng thay lễ phục, dâng rượu, che quạt… trong suốt buổi hầu. Giọng hát văn và tiếng trống phách, đàn nguyệt, sáo nhị vang lên dìu dặt khoan thai, lập tức không khí trở nên huyền ảo đầy mê hoặc. Thanh đồng lần lượt hóa thân trong gần 20 giá đồng. Lúc là ông Hoàng Bảy bầu rượu túi thơ, phong lưu đa tình, khi là Quan Đệ Nhất đĩnh đạc, uy nghi, oai phong lẫm liệt, lúc là cô Chín sắc sảo, mặn mà, khi lại là cô Bơ sầu muộn hoặc cô Bé nhí nhảnh, yêu kiều… Giọng hát văn khi réo rắt tươi vui, lúc chán chường buồn bã. Tâm trạng của các con nhang đệ tử vì thế cũng liên tục thay đổi, lúc phấn khích vỗ tay rào rào, có khi trầm lắng rưng rưng xúc động. Sau mỗi giá, thanh đồng Phương Dung lại phát lộc, nào là tiền, hoa quả, rượu bia… cho các con nhang đệ tử. Cả buổi tối, tôi cũng nhận được vài trăm nghìn đồng tiền “lộc thánh”.

Giờ đây, sau khi thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ chính thức thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, nhiều người không còn giấu giếm chuyện lập điện, hầu đồng. Nhờ có mối quan hệ từ trước, rằm tháng giêng tôi được mời dự hầu ở điện tại gia của một đại gia bất động sản gần hồ Tây. Giữa gian điện thờ sơn son thếp vàng, đồ mã, đồ lễ xếp la liệt. Chủ nhà được xếp hạng “đồng sang” nên đồ lễ cũng toàn thứ đắt tiền, đầy ắp rượu ngoại, thuốc lá ngoại, hoa quả xịn…Khoảng năm mươi con nhang đệ tử đắm chìm cùng điệu bộ ngất ngây, thăng hoa của thanh đồng trong từng giá. “Trời Nam có Đức Hoàng Mười, Phong tư nhất mực tuyệt vời không hai”- tới giá ông Hoàng Mười, một con nhang dâng lễ và thỉnh cầu ông phù hộ độ trì. Rồi tiếng hát văn mỗi lúc một dìu dặt, thanh đồng ngồi tựa gối thưởng thức. Khi văn chầu ca điệu “Phú cổ” (ngâm thơ cổ), mỗi lần thích chí, thanh đồng vỗ gối rồi “ha” lên mấy tiếng ban khen và thưởng cả xấp tiền 500.000 đồng cho cung văn. Rộn ràng nhất là các giá chầu, giá cô. Khi thanh đồng lắc lư, uyển chuyển theo các điệu múa, khách dự hầu cũng hưởng ứng “Lạy chầu, chầu đẹp quá”, “Lạy cô, cô đẹp nhất tòa nhất động”. Vỗ tay, tán thưởng càng nhiều, thanh đồng càng hưng phấn, càng tung nhiều tiền phát lộc. Mọi người tranh nhau nhặt tiền lộc thánh. Chỉ chưa đầy 10 phút giá chầu Bé, tập tiền 100 tờ 500 nghìn đồng đã hết veo. Tính sơ sơ, buổi hầu đồng cũng tốn ngót nửa tỷ đồng nhưng thanh đồng vẫn tươi cười mãn nguyện bảo: “Cũng chỉ là lễ bạc, lòng thành thôi, ai dám toan tính với các ngài. Thánh phù hộ cho ăn nên làm ra lộc còn gấp mấy lần. Cô thương cô đến tận giường cô cho đấy”.

Đầu xuân, tại các cung khắp đền to phủ lớn luôn có người hầu đồng, muốn làm lễ ở cung chính, vào ngày lành tháng tốt phải đăng ký trước từ trong năm. Một trong những điểm thu hút đông thanh đồng làm lễ hầu Thánh là Phủ Dầy (Nam Định), nơi được coi là trung tâm đạo Mẫu. Hỏi chuyện, bà Trịnh Liễu, một người bán vàng mã cho hay mấy năm trước người ta buôn bán làm ăn khó khăn, nhiều người sạt nghiệp vì bất động sản nên hầu ít hơn, năm nay làm ăn khấm khá hơn nhiều nên hầu đông hơn, vì thế mà hàng mã bán chạy hơn hẳn. “Đầu năm đắt hàng, có lẽ cả năm làm ăn thuận buồm xuôi gió lắm đây”, bà Liễu hồ hởi. Ở phủ chính Tiên Hương, Phủ Vân Cát và Phủ Bóng (Đền Cây Đa Bóng), rồi phủ Giáp Ba, đền Công Đồng, phủ Tổ…các thanh đồng đua nhau bắc ghế hầu Thánh. Các đồng thầy xúng xính trong những bộ xiêm áo mầu sắc say sưa, lắc lư theo những điệu múa cờ, múa kiếm, long đao, múa quạt, múa mồi, múa thêu hoa, múa đàn, múa hèo… Bên này đang vào giá ông Hoàng Mười, bên kia đang vào giá Quan Đệ Ngũ, cung chính đang vào giá cô Bơ, hậu cung đang vào giá chầu Bé… Giữa làn khói hương nghi ngút mờ ảo, tiếng hát văn xen lẫn tiếng trống, tiếng đàn từ các cung vọng ra chẳng khác nào một bản tạp âm hỗn độn.

không ít âu lo

Nhìn cảnh hầu đồng nở rộ ở Phủ Dầy và nhiều đền phủ khác xuân này “rằng hay thì thật là hay”, nhưng cũng không ít âu lo. Trái với tình cảnh nhiều di sản có nguy cơ mai một, tín ngưỡng thờ Mẫu đang có nguy cơ “lạm phát” hầu đồng như nấm sau mưa kèm theo nạn “buôn thần bán thánh” tiềm ẩn. Một số thanh đồng tiết lộ, trước đây họ có phần e dè kín đáo vì hầu đồng bị coi là “mê tín dị đoan” thì nay chẳng có gì phải ngại ngùng vì đã có “bảo bối” khi được Unesco tôn vinh. Nhưng chính họ cũng lo lắng mà thở than rằng “Thời buổi này vàng thau lẫn lộn. Chúng tôi có căn mới ra trình đồng mở phủ, giờ nhiều người chẳng có căn, không biết phép tắc nhà ngài cũng đua đòi ra hầu Thánh”. Thực tế không ít ông đồng bà cốt tuổi còn rất trẻ. Họ ra hầu đồng chẳng khác nào thứ mốt để thể hiện đẳng cấp, động tác vụng về, ngớ ngẩn, phán truyền linh tinh. Một người hầu dâng chia sẻ, mình ăn lộc của các thanh đồng nhưng nhìn họ hầu mà thấy ớn. Anh kể, có một chị bán bánh giò nên trong lễ dâng phát sinh tới hai mâm bánh giò. Hầu giá cô Sáu, chị ta chỉ người hầu dâng dâng lên một mâm bánh giò, lấy ra một cái rồi thản nhiên bóc ăn. Ít phút sau, một nữ đệ tử lên thỉnh cầu mong cô cứu giúp vì chồng con đang đi cặp bồ, nghe chuyện chị ta vỗ đùi cái đét và bảo “Cô cũng đồng cảnh với con, đang nẫu hết cả ruột đây”, khiến nữ đệ tử lại càng u sầu, ngậm ngùi. Một lần khác, tới giá Quan Đệ Nhất, thanh đồng trừng mắt chỉ một con nhang dự hầu, phán truyền xanh rờn “Nợ tiền ta mà không trả ắt sẽ gặp tai ương, nợ một phải đền mười”. Nghe vậy, mặt anh ta tái xanh, vái lia lịa hối lỗi “Con xin sám hối. Tuần sau con trả đủ, không thiếu một xu”.

Không ít đồng đua, đồng đú đã biến các cung hầu chẳng khác nào sân khấu ca nhạc tạp kỹ để “diễn trò” lố lăng, vô duyên. Rồi không ít tình huống “dở khóc dở cười” như một nữ thanh đồng tự xưng là Cửu Thiên Huyền Nữ, đã nhảy lên ngồi trên bàn thờ Cô Chín tại đền Sòng Sơn (Thanh Hóa) hoặc sự ngông cuồng của một nam “đồng đú” trẻ tuổi, nhập đồng với tư thế ưỡn ẹo, phản cảm. Minh Thư – một thanh đồng 9x khoe rằng “Em thấy thầy bảo có căn, ra trình đồng công việc hanh thông, số sướng, sau này ăn nên làm ra, lấy chồng giàu, thế là em vay tiền làm lễ ngay. Mình có lòng thành, các ngài sẽ chứng, sẽ thương thôi”.

Qua sự biến tướng gần đây của hầu đồng cho thấy sự thực hành đã có chỗ đi lệch hướng, không còn là biểu tượng của lòng từ bi và độ lượng. Bên cạnh hầu đồng thật còn có rất nhiều trò hầu đồng giả, buôn thần bán thánh ngay trong khung cảnh linh thiêng chốn đền phủ khiến những ai quan tâm nghi thức này cảm thấy đau lòng. Vui mừng vì di sản của dân tộc được vinh danh ở tầm thế giới, cũng là lúc nhìn nhận đầy đủ để đề ra các biện pháp quản lý”. Những trăn trở từ đáy lòng của một nhà nghiên cứu lâu năm về tín ngưỡng thờ Mẫu khiến bất cứ ai trân trọng các giá trị văn hóa truyền thống không khỏi chạnh lòng, suy tư.