Làm gì khi hầu đồng biến dạng?
Giá trị không thể phủ nhận
Thực tế cho thấy, hầu đồng là hình thức tín ngưỡng dân gian rất phổ biến ở Việt Nam, chứa đựng nhiều giá trị văn hóa, nghệ thuật và lịch sử. Hầu đồng ở nước ta ra đời vào khoảng thế kỷ XVII, là một hình thức diễn xướng dựa trên việc kết hợp hát chầu văn với lời ca trau chuốt, giai điệu dặt dìu cuốn hút cùng với những điệu múa uyển chuyển và các nghi lễ trang nghiêm… từ đó đưa con người (thanh đồng) vào trạng thái thăng hoa. Thông qua nghi lễ này, con người hy vọng sẽ giao tiếp được với các đấng thần linh nhằm gửi gắm, biểu đạt những mong muốn, khát vọng của mình.
Những người đứng giá hầu đồng gọi chung là thanh đồng – người trực tiếp thực hành nghi lễ hầu đồng. Nhiều người tin rằng, thanh đồng là người có khả năng đặc biệt, đóng vai trò trung gian trong mối liên kết giữa con người với các thần linh. Thanh đồng là nhân vật trung tâm của nghi lễ hầu đồng nên bao giờ cũng là người đẹp nhất, nổi bật nhất. Trong nghi lễ hầu đồng có tất cả 36 vở diễn xướng (36 giá đồng), mỗi giá nói về huyền tích của một vị Thánh, làm nghi lễ nhảy, múa, ban lộc, phán truyền trong tiếng hát văn và nhạc cung văn. Khi diễn xướng hầu đồng, tuỳ theo ý nghĩa của từng giá đồng mà các thanh đồng thực hiện những điệu múa khác nhau như: múa tay không, múa tung nước thánh, múa ban lộc, múa dâng đèn, múa quạt, múa kiếm, múa kích, múa cung…
Hầu đồng là nghi lễ không thể tách rời trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt
GS. Ngô Đức Thịnh – chuyên gia văn hóa có nhiều năm nghiên cứu về hầu đồng cho rằng, từ bao đời nay, hầu đồng đã trở thành một giá trị tín ngưỡng tâm linh của người Việt. Hầu đồng là sự tích hợp những giá trị văn hóa dân gian có từ lâu đời: âm nhạc, kiến trúc, văn học, trang phục, vũ đạo. Từ hình thức diễn xướng hầu đồng đã sáng tạo ra một không gian kiến trúc độc đáo của các đền phủ, tượng thờ, các sắc màu ấn tượng đa dạng của trang phục. Về vũ đạo, trong hầu đồng có đến hàng chục các điệu múa như: múa kiếm, dệt gấm, đi chợ, múa quạt, chèo thuyền, thêu hoa… mềm mại và đề cao tính nữ. Nếu xét thuần túy về khía cạnh tôn giáo học, hầu đồng lại mang những nét đặc trưng của Shaman giáo – một loại hình tôn giáo tín ngưỡng phổ quát trên thế giới và gắn với hình ảnh của các ông đồng, bà đồng.
Nỗi lo thời đại mới
Nhiều nhà nghiên cứu văn hóa khẳng định, trải qua thời gian, nghi lễ hầu đồng đang dần bị biến dạng, thương mại hóa ở các đền, phủ trên cả nước. Theo TS. Lưu Minh Trị, hầu đồng dù sao cũng phải chuẩn, không được biến dạng, kể cả biến dạng về động tác, biến dạng về lời hát văn, đặc biệt là không được thương mại hóa.
Tại Hà Nội, một số đền, điện việc thực hành nghi lễ hầu đồng nảy sinh một số tiêu cực. Là người tham gia hầu đồng nhưng thanh đồng Nguyễn Thị Thìn phản đối những lệch chuẩn trong thực hành nghi lễ hầu đồng, từ trang phục, đạo cụ, văn hầu đến vũ đạo. Bà cho biết, có thanh đồng đưa cả hò hét, phán truyền, bói toán, phù chú… vào các canh hầu. Phản cảm hơn, có cô đồng hầu giá Trần triều đeo trang sức mỹ ký lủng lẳng, phấn son lòe loẹt không đúng với truyền thống.
Đáng buồn nhất, trong các canh hầu đồng hiện nay là hiện tượng thương mại hóa, buôn thần bán thánh, yêu cầu con nhang đệ tử bỏ ra khoản tiền lớn cho việc tổ chức hầu đồng. Chưa kể, đội ngũ cung văn cũng có nhiều biểu hiện lệch lạc khi còn đưa âm nhạc hiện đại vào hát văn như âm nhạc múa sạp Tây Bắc, ca khúc “Tiếng chày trên sóc Bom Bo”, “Em đi chùa Hương”, thậm chí có cả ca khúc Lào như “Hoa Chăm pa”, “Em là cô gái Lào”…Nhiều người mới học nghề vài ba tháng cũng ra nhập đội ngũ hát văn dẫn đến tình trạng sai lệch nhiều lời hát, vần điệu.
Trong hầu đồng hiện nay, trang phục lối cổ gần như đã mai một như giá chầu ông Hoàng Mười, thanh đồng lại khoác thêm áo choàng ngoài. Trang phục hầu cô bé hiện nay là mặc áo tứ thân khăn lam, áo lục mà không mặc áo năm thân cài khuy cạnh, có thanh đồng lại mặc áo và khăn đen. Hầu cô đôi thượng ngàn, có thanh đồng mặc áo dài theo lối người Trung Châu, không mặc theo lối Thượng ngàn sơn trang. Hầu cô Sáu lên khăn củ ấu, chân quấn xà cạp chứ không lên khăn tết bông hoa. Có thanh đồng giá chầu đệ Tứ lại lên khăn củ ấu giống chầu Thượng.
Đặc biệt, không ít người vì thiếu hiểu biết, quan niệm đồ lễ hầu đồng cái gì cũng phải to, phải lớn như ngựa, voi làm bằng mã cũng phải đúng kích cỡ như thật, tiền phát lộc mệnh giá phải lớn mong nhận được nhiều lộc, may mắn nên đã bỏ ra một khoản tiền lớn chi cho hầu đồng. Tuy nhiên, rất nhiều trường hợp đã bị lạc vào các “kịch bản” của nhiều “đồng bóng” nên tiền mất tật mang, tán gia bại sản.
TS. Lưu Minh Trị cho rằng, để quản lý tín ngưỡng thờ Mẫu bằng phương pháp đúng đắn nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của di sản, cần thiết lập cơ chế quản lý của Nhà nước và cộng đồng. Chúng ta cần xây dựng quy chế quản lý hoạt động thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, quy định rõ hoạt động của đền, điện thờ Mẫu, trách nhiệm của thủ nhang, đồng thầy đối với thực hành tín ngưỡng, nghi lễ hầu đồng ở các đền, điện thờ Mẫu. Các đoàn thể nhân dân, tổ chức xã hội cần tuyên truyền cho hội viên hiểu rõ về tín ngưỡng thờ Mẫu và nghi lễ hầu đồng, đồng thời hỗ trợ các ban quản lý, thủ nhang và đồng thầy làm tốt hoạt động tín ngưỡng thờ Mẫu theo quy định. Đối với các hành vi lợi dụng hầu đồng để trục lợi thì cơ quan chức năng cần đưa ra hình thức xử phạt thích đáng để răn đe, tránh lây lan hiện tượng xấu.
