Kinh nghiệm nghệ nhân phần 1: Cách uốn dây, uốn cành

Tôi rất vui được ra cùng giao lưu với anh em, hướng dẫn anh em những kỹ thuật uốn cây, uốn cành, làm chi, làm ngọn, có thể nói những bí kíp truyền kỳ – những bí kíp không có sách vở nói đến, không có trường dậy, không có nghệ nhân nào hé mở cho chúng ta biết, nhưng mà đây là những kinh nghiệm bản thân tôi làm, hướng dẫn mọi người biết để chúng ta có nhiều tác phẩm đẹp hơn.

Uốn dây

Uốn dây là cái bài học đầu tiên để làm một cây bonsai. Nếu chúng ta không biết uốn dây cho đúng thì ta không thể làm được một cây bonsai đẹp. Để làm được cành đẹp thì cần có những độ khó của những đường cong. Nếu không uốn đúng được cái dây thì ta không uốn cây đúng như ý của chúng ta được.

Để bắt đầu, tôi hướng dẫn anh em uốn từ cái thân, chi nhánh nhỏ. Trước khi uốn chúng ta phải xác định được cây định uốn là như thế nào, tại sao anh em hay nhờ tôi vẽ một bản nháp? Thì sau này mọi người không chỉ làm từ lúc chưa biết, nhưng mà tôi biết tất cả mọi người nhìn, giả sử chỉ có 1 cái cây này từ dưới lên trên thẳng đơ như cột đèn, mọi người có thể nhìn được cây nguyên bộ tàn như bản nháp tôi vẽ cho anh em vậy đó. Thì một cái cây khi chúng ta uốn cây là chúng ta uốn theo nguyên tắc từ to tới nhỏ, có nghĩa là chúng ta phải uốn cành to nhất thì mới đến cành nhỏ tiếp theo, từ những thân cây tới cành, nhánh cây. Khái niệm cành sơ cấp là cành chính, những cành phân ra từ sơ cấp ra là cành thứ cấp (1), rồi tới thứ cấp 2, 3 … n. Đó là những cái danh từ cần thống nhất khái niệm mô tả cho đúng. Trong một cây bonsai làm đẹp nhất là có khả năng được cấp 5, mà làm cấp 5 để khỏi bị chùng chi rất khó, đa phần anh em làm cấp 3 là hết.

Đầu tiên uốn từ cái thân cây trước. Một kinh nghiệm để đỡ hao dây cho anh em, nếu chúng ta uốn những dây to cho cành to, để đi một đoạn đường chúng ta chuẩn bị uốn, chúng ta nên lấy dài gấp đôi lần đoạn đường cần uốn, vì lượng dây uốn cành to hao nhiều. Khi uốn xong là vừa khít, không cần cắt phần thừa. Với cành nhỏ, dây nhỏ chúng ta chỉ cần lấy gấp rưỡi. Đây là tỷ lệ tương đối, kinh nghiệm nhỏ nhỏ bản thân thấy được. Như đã nói cây này, đối với một dây, đi tốt nhất ít dây nhất, nhất là những cây ít độ cong, ta uốn từ thân. Trước tiên cắt bỏ những cành xác định là không dùng đến.

Với loại dây có vỏ bọc, nên ít sử dụng, sau này vỏ chỉ ẩm, rất dễ bị nấm mốc, rất dễ ăn vỏ cây, nên sử dụng nhôm trần hơn vỏ bọc. Và để không khó chịu khi mình làm, vỏ bọc (chỉ) tuột lửng lơ, ta uốn móc đầu dây lại. Ta ghim một đầu xuống đất để cố định cho chắc làm điểm tựa. Uốn theo chiều thuận của chiều uốn ta muốn uốn, khi đó dây sẽ xít vào thân, uốn ngược lại dây sẽ mở ra. Để uốn một cây cho đúng, ta uốn khoảng 450, lực xiết vừa ôm vào thân, cố gắng uốn cho đều nhau – vừa nhìn thẩm mỹ  vừa có lực để uốn, 1 tay giữ phần đã uốn gần nhất làm điểm tựa, một tay cầm dây và uốn.

Ở đây, một kỹ thuật để tránh, đa phần ban đầu chúng ta uốn cành, thường tại chỗ ngã ba cành chúng ta hay bị tét (nứt), để khắc phục, chúng ta uốn theo cách: tới ngã 3 uốn 1 vòng cho nó chịu lực tại đó, kỹ hơn (đối với cây cưng) ta đảo lại 1 vòng đỡ cành. Một kinh nghiệm uốn cành nữa, phải tìm được chiều uốn vào để lực dây xiết vào, sau khi chọn mặt tiền xong, toàn bộ các cành bên trái uốn về hướng bên trái – ngược chiều kim đồng hồ (nhìn từ ngọn cành này), khi ta uốn điểm cuối dây, ta phải khóa đầu dây – móc chéo ngược dây lại, cành sẽ không bị tuột và bị bật ra khỏi dây, cắt mấu thừa sao cho đầu dây ra đằng sau cho thẩm mỹ. Tiếp uốn cành bên phải, ta uốn vào thân chính để làm điểm tựa, uốn tiếp theo chiều thuận kim đồng hồ (nhìn từ ngọn).

Uốn dây cho cành nhỏ cùng chiều với cành to. Uốn sao cho dây uốn theo cành – cành vẫn giữ nguyên. Uốn cho tới chi cuối cùng.

Uốn cành

Uốn dây đã xong, ta tới uốn thân, lắc than là tùy hứng, cảm nhận của mỗi người. Khi uốn cong như thế nào không cần biết, nhưng tại điểm – đỉnh đường cong phải có điểm dây khóa tại điểm đó, khỏi bị tét, gẫy cành. Chú ý khi uốn cần xoay cây – cành với chiều uốn.

Để uốn cành, lắc cành có chiều sâu, nên lắc co đầu tiên ra đằng sau (không phải hầu hết), co thứ 2 bẻ về đằng trước nhưng hơi chúc xuống 1 chút (giống lò xo) vừa tạo độ dầy độ sâu của tán, theo độ to của cành, co nhỏ dần. Thông thường một cành làm khoảng 5 co. Tuy nhiên, ta tránh đều nhau, và tạo độ nhấn ta làm co xít – co thưa, co tròn – co méo, nhưng phải tuân theo tổng thể. Đối với cây quái (thân mềm chịu được uốn) ta sử dụng 2 co nhỏ trong 1 co (co trong co). Theo cách nhìn thẩm mỹ sáng tạo của mỗi người sẽ tạo ra nhưng co khác nhau.

Những cành dòn, để uốn được, ta uốn kiểu lò so, vừa uốn vừa xoáy. Nên có một nhánh trên mỗi đỉnh co, giữa 2 đầu co cũng nên có một cành để tạo tàn – độ dầy cho cành, gọi là cành đuổi, chọn sao cho phủ hết không gian và không bị che lấp, chùng nhau, uốn tiếp như các co chính cho các cành – nhánh thứ cấp. Cành theo bậc thang vuông, không nên uốn xuông rũ theo cành chính (trừ cây linh sam). Ta uốn các chi nhỏ ở đầu cành tạo tam giác lệch tại đây. Phần ngọn của cây, co ở sát phần thân đang về hướng nào, ta nên đi ngược lại hướng co sát thân.

Khi làm ngọn, không nên dùng nhiều cành làm đỉnh mà chỉ để 1 cành làm đỉnh, để ngọn không bị phù.

Vậy là ta đã xong việc uốn dây – uốn cành.