Bác sĩ Yersin và mối tình 50 năm với Việt Nam

“…đời mà không đi thì còn gì là đời”

Alexandre Yersin tên đầy đủ là Alexandre Émile Jean Yersin, sinh ngày 22/9/1863 ở Thụy Sĩ; là con út trong một gia đình theo đạo Tin Lành có ba người con. Năm 25 tuổi, sau khi nhận văn bằng Tiến sĩ Y khoa, Yersin xin nhập quốc tịch Pháp, bởi lúc ấy chỉ có công dân nước Cộng hòa Pháp mới được hành nghề y. Trong thời gian học y ở Pháp và Đức, Yersin đã đọc tin tức, tìm hiểu về những chuyến thám hiểm và xem những tấm bản đồ Đông Dương. Những hình ảnh và câu chuyện đó đã khơi dậy niềm đam mê khám phá trong Yersin. Ông chọn David Livingstone – nhà truyền giáo và nhà thám hiểm người Scotland làm hình mẫu cho mình.

Chân dung Alexandre Yersin

Yersin được thiên tài Louis Pasteur chú ý và nhận vào làm ở viện Pasteur Paris danh giá. Nhưng máu thám hiểm trong người khiến ông nằng nặc xin nghỉ việc để đi làm thuỷ thủ tàu viễn dương, “dù chưa có kinh nghiệm đi biển bao giờ”.

Yersin viết thư cho mẹ: “Con sẽ không buồn nếu phải rời Paris vì con thấy chán ngấy kịch nghệ, đám thượng lưu làm con kinh tởm, và đời mà không đi thì còn gì là đời”. Năm 27 tuổi, Yersin rời Paris đến Đông Dương.

Từ bỏ tương lai đầy hứa hẹn ở viện Pasteur Paris, Yersin chọn con đường lênh đênh trên biển, luồn lách trong những vùng núi hiểm trở dọc dãy Trường Sơn, vào ở trong những ngôi làng sắc tộc thiểu số để thỏa mãn niềm đam mê khám phá, cho dù có lúc ông đã suýt mất mạng.

Các lần đi thám hiểm và quay lại Pháp, ông đều được Louis Pasteur mời ăn tối và nghe báo cáo. Pasteur yêu cầu ông hãy làm gì thì làm cho trọn vẹn để “vang danh thiên hạ, giúp nhân loại”. Vâng lời thầy, Yersin xách đồ đạc lên tàu vượt ngàn hải lý, mặc cho gió bão khôn lường.

Sang Việt Nam, ông làm bác sĩ trên tàu giữa Sài Gòn, Manila, Hải Phòng. Trước đó, năm 1902, Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer yêu cầu Yersin ra Hà Nội và thành lập Trường Y – Dược Đông Dương (tiền thân của Đại học Y Hà Nội). Trong những lá thư hàng tuần mà Yersin viết gửi cho mẹ từ Việt Nam sang Thuỵ Sĩ, ông kể rằng đã tự giảng dạy môn động vật học, vật lý, và các môn khác vì trường khi ấy không đủ giảng viên.

Nhưng Hà Nội cũng chỉ có thể giữ chân ông được hai năm. Ông quay trở lại Nha Trang, thực hiện chuỗi những ngày làm khoa học và thám hiểm khắp núi rừng Đông Dương. Ông sống một cuộc đời đầy ắp những chuyến đi thám hiểm và thành tựu. Yersin đi nhiều, khám phá nhiều, hầu như mọi ngóc ngách ở Lào, Việt Nam và Campuchia đều có dấu chân ông. Núi cao vực sâu, thú dữ, bệnh tật… chưa bao giờ làm ông nản bước.

Chức quyền, tiền bạc và khoa học

Thế giới biết đến Alexandre Yersin là nhà thám hiểm, nhà khoa học, nhà vi khuẩn học, bác sĩ danh tiếng nhưng ở Việt Nam, ở Đông Dương, ông còn là quan chức thuộc địa. Yersin giàu và biết hưởng thụ, nhưng lúc nào cần, ông cũng sẵn sàng bỏ cái hưởng thụ đó đi cho dân, cho khoa học.

Phương tiện di chuyển mà Alexandre Yersin ưa chuộng nhất là xe đạp. Nhưng thực ra, ngay từ năm 1910, ông đã muốn tậu một chiếc phi cơ. Chỉ vì Đông Dương không có sân bay nên ông đành bỏ ý định này.

Là một người thích khám phá và tiên phong trong những lĩnh vực mới, năm 1932, khi chuyến bay đầu tiên của hàng không Pháp nối liền Sài Gòn – Paris được mở ra, Yersin đã dùng máy bay để di chuyển. Tháng 3/1940, Yerin đã 77 tuổi, ông bay về Pháp để dự buổi họp hằng năm của viện Pasteur Paris. Một cuộc hành trình rất gay go. Ngày 30/5/1940, chuyến máy bay cuối cùng đưa ông về Việt Nam, trước khi quân đội Đức vào Paris.

Xe ngựa của bác sĩ Yersin, tại Bảo tàng Alexandre Yersin

Năm 1943, vì phổi yếu, ông dùng xích lô. Nhắc đến Yersin, ai cũng hình dung một ông cụ già khiêm tốn ăn mặc xuềnh xoàng đi chiếc xe đạp cũ kỹ, quên rằng Alexandre Yersin đã làm bực mình các quan chức chính quyền thời bấy giờ với những chiếc ô tô tối tân.

Trong khi viên Công sứ tại Nha Trang chưa có xe nhà, Yersin đã gởi mua tại Pháp chiếc Serpollet năm mã lực, một chiếc xe Clément và một thuyền máy. Đến khi cần tiền cho các công trình nghiên cứu hay giúp người nghèo, ông lại bán ô tô và dùng lại xe đạp. Trong các đợt thám hiểm, ông dùng ngựa, voi hay đi bộ chứ không dùng võng, kiệu như các quan lại Pháp hay Việt thường dùng khi đi kinh lý.

Yersin trở thành triệu phú nhờ trồng cao su xuất bán cho hãng lốp xe Michelin và là cổ đông chính của ngân hàng HSBC. Ông từng nói: “Tôi phải kiếm tiền kiểu khác chứ không tài nào cầm được tiền của các bệnh nhân”. Toàn bộ tiền lãi của ông đến nay vẫn còn, vẫn được bí mật chuyển đều đặn về một quỹ từ thiện và quỹ nghiên cứu khoa học.

Nhà riêng của Yersin tại Nha Trang, nay là Nhà nghỉ Bộ Công an.

Tuy giàu có, nhưng ở Nha Trang, Yersin thích sống chung với người dân nghèo chài lưới. Năm 1895, ông bỏ tiền tậu lại cái lô cốt hai tầng lầu bỏ hoang gần xóm Cồn và cửa sông Cái để làm nhà riêng. Theo Đại Nam Nhất Thống Chí quyển XI về Khánh Hoà, đó là một đồn biên phòng rất lâu đời. Ngư dân xóm Cồn thường gọi tòa nhà này là “Lầu Ông Tư” – hồi ấy chức quan của ông vẫn là Quan 4, sau này mới thành Quan 5.

Lầu Ông Tư – cái toà lô cốt mỗi bề khoảng 7,5 m mà nay đã trở thành nhà nghỉ của Bộ Công an – trở thành nơi ngắm cảnh ưa thích của bác sĩ Yersin. Mỗi tầng trong nhà đều có hành lang rộng bao bọc, có thể đi dọc hành lang ấy để quan sát bên ngoài. Yersin bố trí tầng trệt là phòng ăn, tầng một là phòng làm việc và tầng hai là phòng ngủ. Về sau, trên nóc nhà ông làm thêm một vòng tròn để dựng kính thiên văn.

50 năm cống hiến và nặng tình với nước Việt

Tháng 6/1893, Yersin dẫn đoàn thám hiểm con đường Sài Gòn – Di Linh để tìm hiểu đời sống dân tộc thiểu số, tài nguyên và tiềm năng đất đai. Trong chuyến đi này, Yersin khám phá ra vùng đất Lang Biang, để từ đó nơi này trở thành khu nghỉ dưỡng lý tưởng cho người Âu, và rồi ngày nay trở thành Đà Lạt. Yersin từng viết lại trên báo Đông Dương: “Ngày 21-6-1893: Tôi xúc động sâu sắc khi vượt khỏi rừng thông đã đối diện một cao nguyên mênh mông, nhấp nhô, hoang vu, không cây cối, có dáng hình một vùng biển xao động mãnh liệt bởi một loạt sóng nhấp nhô màu xanh. Dãy núi Lang Biang đứng sừng sững phía chân trời Tây Bắc của cao nguyên, làm cho phong cảnh tăng thêm vẻ hùng vĩ”.

Cứ như thế, với tầm nhìn vĩ đại, Yersin góp mặt trong các dự án quy hoạch thành phố trên khắp Việt Nam. Ông khám phá và xây dựng Sapa, Đà Lạt, Bà Nà… thành những nơi du lịch nghỉ dưỡng; tham gia quy hoạch đô thị khu trung tâm Sài Gòn, Hà Nội, Nha Trang, Đà Nẵng, Hải Phòng,…

Bác sĩ Alexandre Yersin cũng là người mang cây cao su, cà chua, cà rốt, các loài hoa phương Tây ở Đà Lạt, cà phê, điều, hạt tiêu… đến Việt Nam – các thứ hạt giống mà hiện nay nước ta xuất khẩu mang về hàng tỷ USD. Ông còn nuôi cừu, trồng nho ở Phan Rang; nuôi đà điểu ở Ninh Hoà, thử nghiệm trồng quy mô lớn cây cà phê ở Lâm Đồng, Đắk Lắk và Pleiku.

Được chính quyền Pháp khi đó tín cẩn, ông luôn yêu cầu xây dựng nhiều trường học ở các tỉnh của Việt Nam, và đề nghị đầu tư tiền để xây đường sắt Bắc – Nam từ ga Hà Nội đến ga Sài Gòn. Con đường Quốc lộ 1A khi đó – con đường đất nhỏ xíu với bề rộng chỉ có 2 – 3 m từ thời chúa Nguyễn – đã được ông “bày vẽ” cho kè đá, rải nhựa, mở rộng nâng cấp để xe ô tô có thể chạy được. Đường sắt Phan Rang đi Đà Lạt cũng là ông tư vấn cho toàn quyền Doumer làm. Các trạm khí tượng từ Sapa đến Mẫu Sơn rồi Bạch Mã, các ngọn hải đăng ngoài biển mà chúng ta thường nói “do Pháp xây” là do ông chọn vị trí. Những gì ông có thể nghĩ ra, ông đã làm tất cả cho người Việt.

Trong ngành y, Yersin âm thầm cống hiến cả cuộc đời cho khoa học thế giới nói chung và cho ngành y tế dự phòng Việt Nam nói riêng. Ông đặt nền móng xây dựng Viện Pasteur Nha Trang và hệ thống các Viện Pasteur tại Đông Dương, đem lại hiệu quả vô cùng to lớn trong phòng chống dịch bệnh cho khu vực Đông Dương và châu Á.

Một góc trưng bày trong Bảo tàng Alexandre Yersin tại Nha Trang (Khánh Hoà).

Tình cảm bác sĩ Alexandre Yersin dành cho người dân Việt Nam chân thành và mộc mạc. Có lần, mấy đứa trẻ con vào nhà ông xem phim và nghịch phá những chậu hoa quý, gia nhân toan ra mắng nhưng ông bảo: “Thôi đừng la trẻ nhỏ, nghe lớn tiếng chúng sẽ sợ”. Có lần, ông lái xe hơi trên đường, một người dân bất cẩn lao vào xe ông và bị tai nạn. Ông lập tức chạy xuống giúp họ băng bó, xin họ tha thứ và kiên quyết trả lại xe cho Chính phủ rồi đi xe đạp, vì theo ông, “dân chúng xứ này chưa quen luật lệ nên đi lại vô tư, mình đi xe đạp có va chạm thì cũng không gây thương vong cho họ”.

Ngư dân có thói quen hay uống rượu say, cãi lộn, gây gổ, chửi nhau, thậm chí ẩu đả. Yersin lặng lẽ lấy máy quay phim, ghi lại những chuyện không hay ấy. Sau đó, ông mời dân xóm Cồn đến xem phim, hỏi họ có hay không, đẹp không. Ai nấy đều xấu hổ. Nhờ đó mà xóm Cồn thời ấy gần như hết nạn say rượu, đánh chửi nhau.

Trong khi nhiều trí thức Việt Nam đi Pháp để hưởng thụ sự văn minh có sẵn của xứ người, ông như cá bơi ngược dòng. Ông nói, “Tôi mãi mãi là một công dân Pháp, nhưng tôi yêu Việt Nam và sẽ phụng sự tính mạng và cuộc đời tôi cho họ”.

Tượng Alexandre Yersin tại Nha Trang

Trong di chúc, ông ghi, “Tôi muốn được an táng ở Suối Dầu, mộ thật nhỏ và nằm úp xuống, đầu quay về phía biển. Ông Bùi Quang Phương (cộng sự lâu năm) đừng cho ai đem thi hài tôi đi nước khác. Mọi tài sản xin tặng hết cho Viện Pasteur và những người cộng sự lâu năm đã làm việc với tôi”.

Đám tang ông năm 1943 là đám tang lớn nhất Việt Nam lúc đó. Giây phút cuối đời, ông nhờ người quản gia dìu ông ra phía cửa sổ, nhìn về phía biển, rồi trút hơi thở cuối cùng. Nghe tin ông mất, người dân Nha Trang bỏ hết công ăn việc làm để lo hậu sự. Tàu bè ngoài biển vội vã cập bến xóm Cồn, ngưng mọi hoạt động đánh bắt trong nhiều ngày. Những phụ nữ tiểu thương bán cá đã bỏ hết cá mắm tiền bạc danh lợi mỗi ngày, bỏ cái nón lá quen thuộc để đeo khăn tang trắng xoá trên đầu, xuống đường đưa tiễn ông.

Tưởng niệm 79 năm ngày mất của bác sĩ Alexandre Yersin

Đúng ngày 1/3/2022, Viện nghiên cứu Chăn nuôi Quốc tế (ILRI) phối hợp cùng một số đại sứ quán, viện nghiên cứu, trường đại học tại Việt Nam giới thiệu phim tài liệu “Cuộc đời phi thường của Alexandre Yersin (1863-1943)”. Bộ phim không chỉ là món quà tưởng niệm 79 năm ngày mất của vị danh y 50 năm nặng tình với đất Việt, mà còn giúp truyền cảm hứng cho những người trẻ tuổi – nhất là các bạn trẻ – hoạt động trong lĩnh vực nghiên cứu y tế và phát triển, áp dụng cách tiếp cận Một Sức khỏe (One Health) giúp giải quyết các bệnh lây truyền từ động vật sang người, đặc biệt trong bối cảnh xuất hiện nhiều căn bệnh mới nổi như đại dịch Covid-19 hiện nay.

Thước phim tài liệu của đạo diễn Stéphane Kleeb, được sản xuất bởi Công ty Vitascope Independent Film & Video Productions GmbH, nhấn mạnh những thành tựu nổi bật trong sự nghiệp của bác sĩ Yersin tại Việt Nam, thảo luận một số bài học kinh nghiệm đúc rút từ những nghiên cứu liên ngành và công việc của ông phục vụ cộng đồng bản xứ.

Tối thứ 7, ngày 5/3, Midnight Talks số 29 cũng tổ chức buổi nói chuyện với chủ đề: “Alexandre Yersin – Cuộc đời, di sản và dấu ấn ở Việt Nam”, để tìm hiểu những nguyên nhân khiến một bác sĩ tài hoa, tương lai xán lạn như Alexandre Yersin lựa chọn gắn bó với mảnh đất chữ S suốt 50 năm cuộc đời; qua đó hiểu rõ hơn những đóng góp và dấu ấn ông để lại nơi đây trong thời gian này.

Thông tin thêm

Xem phim tài liệu “Cuộc đời phi thường của Alexandre Yersin” tại đây

Chi tiết về buổi talkshow “Alexandre Yersin – Cuộc đời, di sản và dấu ấn ở Việt Nam” tại đây