BS.CK2 Nguyễn Ngọc Anh tư vấn: Khi nào áp dụng xạ phẫu gamma knife? – Bệnh viện Nhân Dân 115

BS.CK2 Nguyễn Ngọc Anh – Trưởng khoa Ung bướu và y học hạt nhân, Bệnh viện Nhân dân 115 chia sẻ với bạn đọc AloBacsi về xạ phẫu gamma knife, một phương pháp điều trị u não không cần phẫu thuật.

Trước
đây, khi bệnh nhân có các bệnh lý về u não phải can thiệp bằng mổ hộp sọ để lấy
khối u và khâu lại. Phương pháp này gây mất nhiều máu cho bệnh nhân, dễ gây
biến chứng và đặc biệt, bệnh nhân phải chịu thương tổn với 1 tỉ lệ nhất định.
Giờ đây, nhờ vào hệ thống dao gamma, bệnh nhân không cần phải mổ mở, những biến chứng, nguy cơ do
khối u gây ra không còn, thời
gian ở lại bệnh viện ngắn.

Vậy
phương pháp phẫu thuật bằng bức xạ gamma tập trung, hay còn gọi là xạ phẫu gamma
knife (dao gamma) là gì? Và khi nào áp dụng xạ phẫu? Hãy cùng Cổng thông tin
sức khỏe AloBacsi gặp gỡ BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh – Trưởng khoa Ung bướu và Y
học hạt nhân, Bệnh viện Nhân dân 115 để cùng giải đáp những thắc mắc này nhé!

NỘI DUNG BUỔI TƯ VẤN

1. Để giúp bạn đọc có cái nhìn tổng quan về xạ phẫu gamma knife,
BS có thể cho biết sơ lược về lịch sử của phương pháp này? Tại Việt Nam, gamma
knife được triển khai từ khi nào, ở những bệnh viện nào ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Trước đây, một bệnh nhân không may mắc bệnh lý
về u não, u màng não, u tuyến yên hoặc những bệnh nhân bị dị dạng mạch máu não,
đặc biệt những bệnh nhân bị u dây thần kinh số 8 hay đau dây thần kinh số 5.
Những trường hợp này cần có những biện pháp can thiệp xâm lấn, bao gồm phẫu
thuật mổ mở, phẫu thuật mổ nội soi, phẫu thuật bằng robot,…

Tuy nhiên, biện pháp phẫu thuật nào cũng có
thể để lại các biến chứng do cuộc phẫu thuật gây ra với mức độ thương tổn ở hệ
thống não hoặc hệ thống thần kinh, ít hay nhiều sẽ tùy thuộc vào phương pháp
phẫu thuật nào.

Với đà phát triển của khoa học kỹ thuật, hiện
tại có rất nhiều các phương tiện có thể hỗ trợ, giúp đỡ cho bệnh nhân điều trị
khối u trên tiêu chí càng mở rộng phạm vị xâm lấn càng tốt. Vì vậy, hệ thống gamma
knife đã được ra đời.

Sơ lược về lịch sử của phương pháp này, Năm
1951, giáo sư Lars Leksell là người Thụy Điển giới hiệu khái niệm “tia xạ định
vị” dùng nhiều chùm tia năng lượng cao phá hủy mô đích mà bảo đảm an toàn cho
mô lành xung quanh. Vì thế, gamma knife là phương tiện điều trị được sử dụng
đầu tiên và dùng những tia bức xạ tập trung để điều trị khối u, đặc biệt là u
não.

Năm 1967, dựa vào phát minh Lars Leksell các
công ty thiết bị y tế sản xuất ra máy gamma knife sử dụng bằng nguồn phóng xạ
Cobalt 201 có hệ thống kiểm tra, định vị và thao tác bằng phần mềm vi tính
chuyên dụng, có thể đạt được độ chính xác tuyệt đối (chính xác tới 0,1mm).

Năm 1968, gamma knife được Đại học Uppsala đưa
vào điều trị. Năm 1975, bệnh viện Karolinska đưa vào sử dụng. Nhưng đến năm
1980 mới được triển khai ở Argentina và Vương quốc Anh. Năm 1993 trở đi được sử
dụng rộng rãi trên toàn thế giới.

Tại Việt Nam, năm 2005, Bệnh viện Trung ương
Huế triển khai máy gamma knife đầu tiên. Tuy nhiên, vào thời điểm này, gamma
knife ở đây là một dạng biến thể dùng để sử dụng cho hệ thống toàn thân, vì
vậy, bộc lộ nhiều nhược điểm, sau đó đã không được sử dụng điều trị.

Năm 2006, Bệnh viện Chợ Rẫy lần đầu tiên đưa
hệ thống gamma knife vào điều trị. Gần đây nhất, năm 2011, Bệnh viện Nhân dân
115 triển khai hệ thống dao gamma “quay” đầu tiên tại Việt Nam.

Hệ
thống máy gamma knife quay là một trong 2 máy mới nhất, hiện đại nhất
có mặt tại Việt Nam, một ở BV Bạch Mai và một ở BV Nhân dân 115.

2. Xạ phẫu gamma knife là một trong những phương pháp điều trị u
não không mới nhưng dường như vẫn chưa được nhiều người biết đến. Xin BS cho
biết tại sao gamma knife được gọi là “xạ phẫu”? Kỹ thuật này tác động đến khối
u như thế nào ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Gamma knife là phương tiện điều trị sử dụng
bức xạ gamma tập trung, hội tụ chính xác chùm tia gamma năng lượng cao để tiêu
diệt khối u não. Chùm tia gamma hội tụ
vào tổn thương, không làm hại mô lành. Lúc này tia gamma đóng vai trò như “con
dao mổ” diệt khối u mà không cần mở hộp sọ nên được gọi là “xạ phẫu” hoặc “xạ
trị nhắm trúng đích” ở vùng có khối u ở trên não.

Gamma knife dùng bức xạ gamma có năng lượng
cao sẽ bẻ gãy trực tiếp liên kết DNA của tế bào u, làm tế bào u chết đi, không
thể phân chia hay phát triển. Ngoài ra tia gamma tác dụng gián tiếp lên phân tử
nước H2O trong u, tạo ra các phân tử oxy hóa tự do, các gốc oxy hóa này sẽ tiêu
diệt tế bào u còn lại.

Kỹ thuật này tập trung lượng phóng xạ ở mức độ
cao nhằm tác động vào trong khối u để bắn phá, tiêu hủy khối u bằng tia gamma.
Đây vừa là mục tiêu, vừa là mục đích điều trị khối u mà không cần mở hộp sọ hay
sử dụng các kỹ thuật xâm lấn khác

3. Những trường hợp nào bệnh nhân có u não được chỉ định xạ phẫu
gamma knife, thưa BS? Ngoài u não thì gamma knife có thể áp dụng cho những bệnh
lý nào ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Trước đây, tại Bệnh viện Chợ Rẫy, gamma knife
được chỉ định trong những trường hợp u màng não, u tuyến yên,… Nhưng về sau, nhờ
tính ưu việt của tia gamma knife, đặc biệt hệ thống gamma knife quay của Bệnh viện
Nhân dân 115 hiện tại ngoài việc điều trị các u màng não thì có thể sử dụng
trong những trường hợp như u bao dây thần kinh sọ (V, VII, VIII), u tuyến yên,
u tuyến tùng, u não tế bào hình sao độ 1, những trường hợp ung thư di căn từ 1
đến 3 ổ, ổ nhỏ dưới 3cm. Thậm chí có thể điều trị cho bệnh nhân bị ung thư di
căn trên 5 ổ.

Ngoài u não, dao gamma có thể điều trị 1 số
bệnh lý khác như: dị dạng thông động tĩnh mạch máu (AVM), u mạch hang ở não
(Cavernoma), trong những trường hợp đau dây thần kinh V đã được điều trị bằng
các biện pháp, thậm chí cả những biện pháp ngoại khoa như đốt, tiêm nước nóng
hay tiêm cồn nhưng bệnh không có dấu hiệu tiến triển sẽ được chỉ định điều trị gamma
knife. Ngoài ra còn triển khai dò màng cứng xoang hang gián tiếp ở những bệnh
nhân bị bệnh lý này nhưng không phẫu thuật được.

Với máy Gamma xoay, BV Nhân dân 115 có thể xử lý tất cả các bệnh lý về thần kinh, bao gồm các bệnh lý về u não, dị dạng mạch máu não, các bệnh lý về bướu não Cavernoma…

4.
Giữa mổ hở kinh điển phải mở sọ và xạ phẫu gamma knife để loại bỏ u
não, hai phương pháp này có ưu và nhược điểm như thế nào, xin BS đưa ra
một vài so sánh?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Phẫu
thuật hở u não kinh điển: lấy trực tiếp u não ra khỏi cơ thể nhanh
chóng, biết được chính xác loại tế bào u não. Phẫu thuật lấy u nhanh
chóng giải quyết tình trạng u xâm lấn, tăng áp lực sọ não, phù não.

Tuy
nhiên, phương pháp mổ hở có nhiều khó khăn: gây mất máu nhiều, gia tăng
tình trạng nhiễm trùng thần kinh trung ương, tai biến tổn thương nhu mô
não lành xung quanh, mổ hở không thể tiếp cận tổn thương ở vị trí sâu.

Ngoài
ra mổ hở, bệnh nhân phải được gây mê kéo dài, ảnh hưởng sức khỏe bệnh
nhân. Đồng thời, nằm viện lâu dẫn theo chi phí lớn, gia tăng bệnh cơ hội
như nhiễm trùng bệnh viện, các bệnh lý về huyết khối mạch máu.

Vì
vậy, hệ thống gamma knife đã khắc phục được một số nhược điểm của phẫu
thuật mổ hở gây ra. Một số ưu điểm của dao gamma như: tiêu diệt u não
hay dị dạng mạch máu não nằm vị trí sâu, nhỏ mà mổ mở không tiếp cận
được như vùng trung tâm hay thân não,…

Gamma knife điều trị
mang tính tập trung nên ít tổn thương những mô lành xung quanh. Qua đó,
bảo tồn được các vùng não chức năng, giảm nguy cơ liệt nửa người hay
liệt các vùng thần kinh, loạn tâm thần kinh.

Xạ phẫu gamma
knife giúp bệnh nhân tránh được nguy cơ mất máu, nhiễm trùng thần kinh
trung ương. Và bệnh nhân không phải nằm viện lâu, phục hồi nhanh, tỉnh
táo ăn uống sinh hoạt gần như bình thường. Bệnh nhân không phải cạo tóc,
không để lại sẹo mổ lớn, giữ lại thẩm mỹ cho bệnh nhân.

Tuy
nhiên, xạ phẫu có vài nhược điểm sau: máy gamma knife không sẵn có và
chi phí khá đắt. Hiện nay, tại Việt Nam chỉ có 3 trung tâm có dùng dao
gamma. Hơn nữa, để sử dụng được dao gamma cần đầu tư hệ thống MRI, CT để
những hệ thống này vận hành xung quanh gamma knife, giúp xác định tổn
thương trước khi điều trị.

Đồng thời, vận hành máy gamma
knife cần nhân lực y tế có kỹ thuật cao, được đào tạo chuyên môn. Và chi
phí điều trị còn cao so với mặt bằng thu nhập Việt Nam. Vì vậy, chỉ áp
dụng trên một số trường hợp được chỉ định nhất định. Gamma knife còn 1
nhược điểm là chúng chỉ ứng dụng trong u, tổn thương nhỏ lý tưởng dưới
3cm, tối đa 5cm.

Vận hành máy gamma knife cần nhân lực y tế có kỹ thuật cao, được đào tạo chuyên môn

Vận hành máy gamma knife cần nhân lực y tế có kỹ thuật cao, được đào tạo chuyên môn

5. Và giữa can thiệp
DSA và xạ phẫu gamma knife để xử lý dị dạng động mạch máu não, hai phương pháp
này có ưu – nhược điểm gì, thưa BS?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

DSA can thiệp nội
mạch có thể tắc nhanh chóng mạch máu
nuôi khối dị dạng, có hiệu quả thuyên tắc tức thời. Ngoài ra DSA tắc mạch giúp
làm giảm thể tích khối dị dạng để có thể tiến hành phẫu thuật hay xạ gamma
knife.

Tuy nhiên bất lợi
của DSA là không thể thuyên tắc hết khối AVM nếu kích thước lớn hơn 1cm. DSA
không can thiệp được AVM có mạch máu nuôi nhỏ, ngoằn ngoèo. Ngoài ra DSA can
thiệp vẫn xâm lấn cơ thể, đưa dụng cụ vào động mạch. Bệnh nhân phải trải qua gây
tê, mê, vẫn có nguy cơ nhiễm trùng, chảy máu, vẫn lưu lại bệnh viện 2-3 ngày. Đơn
vị can thiệp DSA thường trang chỉ trang bị ở bệnh viện tuyến trên, trung tâm.

Xạ gamma knife
đã được chứng minh có tác dụng điều trị
AVM.

Ưu điểm:

+ Có thể sử dụng
điều trị mọi dạng AVM kích thước dưới 5cm: AVM có mạch nuôi nhỏ ngoằn nghèo,
AVM vị trí khó nằm sâu trong não.

+ Điều trị gamma
knife không xâm lấn cơ thể

+ Thời gian nằm viện ngắn 1-2 ngày, không có
nguy cơ chảy máu, nhiễm trùng.

Tuy nhiên bất lợi
của gamma knife: không thể điều trị AVM lớn nếu quá 5cm. Không có tác dụng
thuyên tắc ngay lập tức, thời gian hiệu quả 1-3 năm. Máy gamma knife không sẵn
có, ở Việt Nam chỉ có 3 trung tâm, chi phí cao.

6. Xin BS cho
biết, bệnh nhân được chuẩn bị như thế nào trước khi tiến hành điều trị
gamma knife? Có cần nhịn ăn từ đêm hôm trước không ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Để
chuẩn bị cho một bệnh nhân trước ngày xạ phẫu, thông thường bác sĩ sẽ
làm công tác giải thích cho bệnh nhân về vai trò của gamma knife, tác
dụng của gamma knife, hiệu quả của việc điều trị. Đặc biệt bác sĩ cũng
nêu ra một vài biến chứng có thể xảy ra với bệnh nhân để cho bệnh nhân
cảm nhận và chuẩn bị tinh thần tiếp nhận đối với những biến chứng đó.
Tuy nhiên, tỉ lệ biến chứng do gamma knife thường rất ít.

Để
chuẩn bị xạ phẫu gamma knife, bệnh nhân không cần cạo tóc cũng như nhịn
ăn nhịn uống, sáng ngày hôm sau vẫn có thể ăn uống bình thường trước khi
điều trị.

Sau
khi bệnh nhân được chụp CT mô phỏng và định vị vị trí khối u, bệnh nhân
sẽ được cố định bằng một khung sắt trước khi đưa vào máy Gamma quay.

7.
Thời gian tiến hành một ca điều trị gamma knife thường là bao lâu? Bệnh
nhân có bị nhiễm xạ không, có gặp khó chịu gì trong và sau khi điều
trị, thưa BS?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Thông
thường từ khi tiếp nhận bệnh nhân, việc đầu tiên bác sĩ sẽ khám, có chỉ
định để bắt khung lên đầu bệnh nhân, sau đó đưa vào hệ thống MRI làm mô
phỏng.

Sau khi mô phỏng, các bác sĩ và kỹ sư sẽ ngồi cùng với
nhau để tính liều rồi mới đưa bệnh nhân vào phòng gamma knife. Sau 45
phút đến 1 giờ, bệnh nhân sẽ điều trị gamma knife và ra khỏi phòng, tháo
khung và nằm ở phòng hậu phẫu trong vòng 2-3 giờ, sau đó có thể xuất
viện.

Tóm lại, một bệnh nhân từ khi bắt đầu làm gamma knife cho
đến khi bệnh nhân xuất viện chỉ trong ngày, từ sáng tới chiều bệnh nhân
sẽ được xuất viện.

Thông thường bệnh nhân chỉ bị nhiễm phóng xạ
trong quá trình điều trị, sau điều trị tình trạng nhiễm xạ không còn
nữa. Chúng ta không nên quá lo sợ khi thân nhân tiếp cận với bệnh nhân
vừa mới được điều trị gamma knife. Khi ra khỏi phòng bệnh nhân không nên
sợ sệt về việc nhiễm tia xạ gamma knife.

8. Sau điều trị gamma knife, bệnh nhân có cần cách ly không? Thời gian nằm viện là bao lâu ạ?

BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh

Thông
thường sau khi tiếp nhận bệnh nhân, chẩn đoán bệnh và có chỉ định điều
trị gamma knife thì bác sĩ sẽ lên chương trình điều trị gamma knife.

Ngày
hôm trước khi điều trị, bác sĩ sẽ cho bệnh nhân làm các xét nghiệm tiền
phẫu tìm kiếm các bệnh lý nội khoa, bệnh lý mạn tính khác có thể gây
những nguy cơ trong quá trình điều trị gamma knife. Nếu bệnh nhân thỏa
đủ những các điều kiện thì bác sĩ sẽ cho bệnh nhân thực hiện điều trị
vào ngày hôm sau.

Khi điều trị gamma knife, bệnh nhân sẽ được về
trong ngày, uống thuốc như thuốc chống phù não, giảm đau… giúp cho bệnh
nhân an định thần kinh hơn sau quá trình điều trị.

Hệ
thống xạ phẫu của dao gamma quay sử dụng bộ điều khiển đồng tâm
(isocenter) được tạo bởi 30 nguồn phóng xạ Co-60. Nó bao gồm các ống
định hướng, nguồn phóng xạ được sắp xếp tạo nên khuôn hình tròn không
đối xứng. Bán cầu bên ngoài bao gồm các ống định hướng và những lá chắn
có các kích cỡ khác nhau. Cả hệ thống đó (cả nguồn và ống cố định) quay
đồng thời quanh đầu bệnh nhân trong khung máy với tốc độ từ 2 – 4
vòng/phút.

9.
Hiệu quả điều trị của gamma knife chưa thể hiện ngay lập tức, vậy thì
việc theo dõi tiếp tục được tiến hành như thế nào, tại các mốc thời gian
nào ạ? Nếu khối u chưa biến mất thì các BS sẽ làm gì?

Do
điều trị gamma knife là điều trị không xâm lấn nên tác dụng của điều trị
gamma knife không giống tác dụng của điều trị phẫu thuật mổ mở. Vì khi
phẫu thuật mổ mở có thể mở hộp sọ lấy khối u ra khỏi bệnh nhân và khối u
mất liền ngay lúc đó.

Tuy nhiên, chúng ta biết gamma knife bắn
phá hủy bỏ khối u làm cho tế bào khối u sẽ không còn phát triển được
nữa. Như vậy, thời gian để tác động vào khối u có thể mất 6 – 12 tháng,
thậm chí có những trường hợp mất 18 tháng sau khối u mới có thể tiêu
biến được.

Kể cả những trường hợp AVM, chúng ta chỉ nhìn thấy tác dụng sau 1-3 năm.

Nhưng
trước mắt bệnh nhân không cần phải mổ mở, những biến chứng, nguy cơ do
khối u gây ra không còn khi chúng ta can thiệp bằng gamma knife.

Về
hình ảnh học của khối u, hình học vị trí của dị dạng không thể mất liền
ngay tức thì sau khi được điều trị gamma knife mà cần phải có thời gian
như đã nêu trên. Thường sau khi điều trị xong, bác sĩ sẽ hẹn lịch tái
khám cho bệnh nhân để có thời gian theo dõi về sự thoái triển của khối u
cho chính xác.

Sau 2 năm kiểm tra lại, có những trường hợp khối u
vẫn còn hay nhỏ đi không đáng kể, bác sĩ sẽ báo với bệnh nhân để bổ
sung thêm 1 lần điều trị gamma knife nữa.

10.
Cho tới nay, tại Bệnh viện Nhân dân 115 đã điều trị cho khoảng bao
nhiêu bệnh nhân bằng phương pháp gamma knife ạ? BS đánh giá thế nào về
hiệu quả của phương pháp này trên thực tế những năm qua?

Về
hiệu quả của xạ phẫu gamma knife, đây là phương pháp điều trị tiên tiến
nhất trên thế giới. Các trung tâm thần kinh của một số nước tiên tiến
trên thế giới đã đặt hệ thống điều trị gamma knife. Chúng ta có thể thấy
rõ ràng xạ phẫu gamma knife đem lại hiệu quả đáng kể với bệnh nhân bị
các bệnh lý về thần kinh.

Trung tâm Ung bướu và Y học hạt
nhân của Bệnh viện Nhân dân 115 mặc dù mới ra đời năm 2011 nhưng cho tới
nay, bệnh viện đã điều trị gần 2500 ca xạ phẫu gamma knife. Khi tổng
kết lại, chúng tôi thấy được rằng, ưu điểm phương pháp này là giải quyết
được cho bệnh nhân sớm các bệnh lý và về trong ngày.

Đứng về
mặt tâm lý, bệnh nhân rất an tâm, rất thoải mái với điều trị này giống
như một chuyến du ngoạn, tham qua bệnh viện xong rồi về mà đã được xử lý
khối u.

~~~~~~~~~

Cảm
ơn những chia sẻ của BS CK2 Nguyễn Ngọc Anh- Trưởng khoa Ung bướu và Y
học hạt nhân, Bệnh viện Nhân dân 115 về xạ phẫu gamma knife cho quý vị
độc giả của AloBacsi.

Xin hẹn gặp lại bác sĩ ở buổi tư vấn tiếp theo!

Minh Khuê, Thanh Thủy

Ảnh: Phòng Video

Cổng thông tin tư vấn sức khỏe AloBacsi.vn