Khám phá “linh hồn” của dân tộc Pa Dí – Báo Công an Nhân dân điện tử

Trong một lần trò chuyện với nhà thơ Pờ Sảo Mìn ở Hà Nội, ông tâm sự: Cây đàn tròn cùng dân ca của người Pa Dí chính là “linh hồn” của dân tộc ông – một dân tộc thuộc ngữ hệ Tày – Thái, hiện nay chỉ còn vỏn vẹn khoảng 2.000 người sinh sống chủ yếu ở huyện Mường Khương, tỉnh Lào Cai. Từ những gợi mở hết sức thú vị ấy mà tôi đã quyết tâm đặt chân đến mảnh đất biên cương này.

Xanh một cung đàn tròn

Vượt hơn 500 km qua những cung đường đèo dốc khúc khuỷu, tôi đã xuất hiện tại thị xã Mường Khương. Có thể nói những năm gần đây nhờ sự chăm sóc của Đảng, Nhà nước và sự vào cuộc kinh khủng của chính quyền sở tại địa phương, mảnh đất này đã không ngừng “ thay da đổi thịt ”, đã không còn hiếm những con phố sầm uất, những mái nhà cao tầng liền kề, san sát, những khu công trình trường học, bệnh viện … khang trang, thoáng đãng .
Cảm nhận tiên phong của tôi về thời tiết ở đây là nắng. Cái nắng vàng ngọt nhưng cũng không thể nào xóa tan được cảm xúc lành lạnh, thoáng mát trong từng ngọn gió mang hơi thở của đại ngàn Tây Bắc. Cùng chủ nhà – nhà thơ Pờ Sảo Mìn – rong ruổi đến nhiều địa điểm nổi tiếng của mảnh đất này, tôi mới phần nào cảm nhận được nét văn hóa truyền thống rực rỡ của 14 dân tộc đồng đội sinh sống trên rẻo cao này, trong đó có dân tộc Pa Dí .

Tiến sĩ Trần Hữu Sơn.

Công bằng mà nói, người dân cả nước biết đến dân tộc Pa Dí hơn nữa lại biết đích xác dân tộc này có 2 nghìn người là qua bài thơ “ Cây hai ngàn lá ” nổi tiếng của nhà thơ Pờ Sảo Mìn. Thế nhưng, thật đặc biệt quan trọng, trò chuyện với nhà thơ thời điểm ngày hôm nay, tôi mới vỡ lẽ rằng, không riêng gì bài thơ này mà nhiều bài thơ khác của ông đều chịu ảnh hưởng tác động của dân ca Pa Dí, hay nói một cách khác dân ca của dân tộc ông đã thức tỉnh và nuôi dưỡng nguồn cảm hứng sáng tác trong thơ của “ con trai người Pa Dí ” ấy .
Theo nhà thơ Pờ Sảo Mìn thì dân vũ của người Pa Dí rất nghèo nàn, do đó dân ca là một mô hình âm nhạc được người dân biết đến và mê hồn. Cũng giống như dân ca của nhiều dân tộc khác, dân ca Pa Dí là làn điệu ngợi ca tình yêu quê nhà quốc gia, tình cảm mái ấm gia đình hay tình yêu nam nữ .
Thế nhưng dân ca của người Pa Dí lại rất phong phú và có nhiều bài hát riêng không liên quan gì đến nhau cho mỗi tháng như : tháng giêng hát về trồng ngô, tháng hai hát về trồng đậu, tháng ba hát về tết Thanh minh, tháng tư hát về gieo mạ, tháng năm hát về tết tháng năm …
Đặc biệt, mỗi dịp tết đến hoặc những lúc nông nhàn, họ hát lên những điệu nhạc rực rỡ nhất của những tháng, đó còn là đàn nhạc giao duyên mà người con trai muốn hỏi cưới người con gái và ngược lại. Đó có vẻ như là “ món ăn niềm tin ” không hề thiếu của người Pa Dí .

Nhà thơ Pờ Sảo Mìn.

“ Các làn điệu dân ca Pa Dí vốn là những câu chữ được dân gian chắt lọc, gọt giũa vừa là những câu thơ trữ tình giàu nhạc điệu vừa là những lời khuyên răn, khuyến khích vừa là những câu những kinh nghiệm tay nghề đối nhân xử thế. Vì vậy khi giới trẻ lắng nghe, tiếp thu thì cũng là cách mà người đời truyền dạy những bài học kinh nghiệm quý về đời sống, về cách ứng xử với vạn vật thiên nhiên và với mọi người xung quanh ”, nhà thơ Pờ Sảo Mìn san sẻ .
Thế nhưng, nhắc đến dân ca Pa Dí thì không hề không nhắc đến cây đàn tròn. Đây là nhạc cụ được chơi trong tiết mục màn biểu diễn dân ca của người Pa Dí. Phần đầu của cây đàn tròn mang hình đầu rồng hình tượng cho sức mạnh của sự sống, cho sự tốt đẹp, như mong muốn và thịnh vượng, có ý nghĩa tượng trưng cho những gì cao quý tốt đẹp nhất trong đời sống con người .
Tiếng đàn tròn vang lên âm thanh tuyệt vời, lúc khoan, lúc nhặt, lúc tha thiết, khi dồn dập như tâm tình, lúc hờn dỗi. Cây đàn này gần giống với tính tẩu ( tức đàn tính ) của người Tày nhưng mặt phẳng to hơn gấp 2, 3 lần, toàn bộ đều làm bằng gỗ, cán ngắn hơn và có 4 dây thay vì có 2 dây như tính tẩu .
Nhà thơ Pờ Sảo Mìn vẫn nhớ như in hồi làm ở Phòng Văn hóa tỉnh Tỉnh Lào Cai, trong phòng thao tác của ông khi nào cũng có cây đàn tròn. Mỗi khi có dịp trình diễn văn nghệ, ông lại mang cây đàn này ra gảy rồi ngân nga những bài dân ca đằm thắm, trữ tình của dân tộc mình. Thế nhưng có một điều đặc biệt quan trọng là người Pa Dí tuy nói to nhưng hát lại rất nhỏ. Tôi hỏi vì sao thì nhà thơ Pờ Sảo Mìn đáp : “ Chúng tôi hát bằng … trái tim ” .
Khi tôi gợi ý ông hát một đoạn trong bài dân ca Pa Dí, ông vội xua tay và nói : “ Giờ già rồi chẳng hát nữa ” .

Nhưng thay vào đó, ông lấy hơi rồi đọc cho tôi nghe bài thơ mới viết để ca ngợi mảnh đất quê hương qua hình tượng cây đàn tròn – một niềm tự hào của người Pa Dí: “Mường Khương xanh rất xanh…/ Biên giới ơi yêu lắm một cung đàn/ Một cung đàn tròn dân tôi người Pa Dí/ Một cung đàn tròn như ánh trăng rằm/ Một cung đàn tròn như mặt trời nắng mai rực rỡ/ Hồng hào Á Đông/ Cung đàn tròn vạnh, Pa Dí vô song/ Cung nhấp nhô nơi cao nơi thấp/ Đàn ngân lên nốt trầm, nốt bổng/ Biên giới xanh, xanh một cung đàn/ Như ánh trăng, như mặt trời ban mai/ Đất nước tôi, Tổ Quốc của ta/ Như con rồng vàng đang nhảy đang múa/ Theo giai điệu đàn tròn biên giới Mường Khương/ Đây cột mốc Bản Phiệt, Nậm Chảy…/ Đây cột mốc Mường Khương, Pha Long…/ Hiển hiện con Rồng Vàng đang nhảy, đang múa/ Khúc đất sỏi, khúc đá tai mèo/ Khúc sông Chảy quần tụ reo ca/ Khúc sông Hồng réo rắt đồng ca/ Mường Khương ơi! Hẹn bốn mùa quả ngọt/ Mường Khương ơi! hỡi Mường Khương ơi!/ Ta yêu biết mấy…/ Thiêng liêng đất mẹ đã có tự bao giờ/ Mường Khương xanh rất xanh bầu trời/ Biên giới xanh rất xanh hơi thở/ Như ánh trăng rằm, như mặt trời nắng ấm ban mai/ Tổ quốc tôi xanh một cung đàn tròn/Có một phương đông đỏ/ Đất nước tôi xanh một cung đàn tròn”. (Trích bài thơ “Đất nước tôi xanh một cung đàn tròn” đã được nhạc sĩ Trọng Đài phổ nhạc).

Lưu giữ giá trị nghệ thuật truyền thống

Khi biết tôi có nguyện vọng tha thiết được nghe trực tiếp người Pa Dí hát dân ca của dân tộc mình, nhà thơ Pờ Sảo Mìn đã dẫn tôi đến nhà bà Pờ Chin Dín ở thôn Chúng Chải B, thị xã Mường Khương. Người phụ nữ ấy mặc dầu đã ở tuổi ngoại lục tuần nhưng giọng hát vẫn còn trong trẻo, da diết. Bà Pờ Chin Dín kể, ngay từ nhỏ, những lời ca, tiếng hát của dân tộc mình đã ăn sâu trong tiềm thức, nuôi dưỡng tâm hồn bà .

Nghệ nhân Pờ Chin Dín, Thào Phủng Din và các thành viên của câu lạc bộ đàn và hát dân ca Pa Dí.

Năm 12 tuổi, bà đã khởi đầu đi hát và cho đến nay bà vẫn liên tục việc làm này với niềm mê hồn đến cháy bỏng. Để góp thêm phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống độc lạ của dân tộc Pa Dí, bà Dín luôn trăn trở làm thế nào hoàn toàn có thể truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ, vì bà hiểu hơn ai hết, hát dân ca Pa Dí là thẩm mỹ và nghệ thuật truyền miệng, nếu không được rèn luyện, thực hành thực tế tiếp tục thì sẽ mất dần đi. Vì thế, bà Dín vẫn từng ngày truyền dạy đàn hát cho người dân địa phương .
Hẳn những ai đã xem chương trình Liên hoan Dân ca Nước Ta lần thứ V năm 2013 – khu vực vùng núi phía Bắc được tổ chức triển khai tại tỉnh Thái Nguyên ( Liên hoan do Đài Truyền hình Nước Ta chủ trì và phối hợp với Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch tổ chức triển khai ) thì còn rất ấn tượng với tiết mục “ Ra đồng gọi nhau ” do 2 nghệ nhân Pờ Chin Dín và Thào Phủng Din màn biểu diễn. Tiết mục của hai nghệ nhân đã xuất sắc vượt qua 12 tiết mục của những dân tộc khác để giành giải B.
Chính vì lẽ đó mà họ đã vinh dự xuất hiện trong đêm Chung kết toàn nước được tổ chức triển khai tại TP. Hà Nội. Hôm ấy, hai nghệ nhân xúng xính trong bộ váy áo truyền thống lịch sử của dân tộc Pa Dí ôm cây đàn tròn gảy những âm thanh khiến người nghe rạo rực đến lạ kỳ .
Cất tiếng gọi bạn hát hòa trong tiếng đàn bằng tiếng dân tộc Pa Dí, 2 nghệ nhân Pờ Chin Dín và Thào Phủng Din cùng hát bài dân ca rực rỡ của dân tộc mình có tựa đề “ 12 tháng ” : “ Tháng một nở hoa đào, tháng hai nở hoa thơm, tháng ba nở hoa cúc … tháng năm cày ruộng trên, thả bừa xuống ruộng dưới … tháng chín vàng bông lúa, tháng mười hoa đá nở … tháng mười hai đón khách về ” .
Nhưng có một điều đáng quý mà theo nhạc sĩ, Nghệ sĩ Ưu tú Lương Nguyên – thành viên Hội đồng Nghệ thuật Liên hoan Dân ca Nước Ta năm ấy kể lại thì trước khi về Thành Phố Hà Nội màn biểu diễn Chung kết toàn nước, hai nghệ nhân người Pa Dí này đều mang một nỗi buồn, bởi bản làng của họ vừa chịu thiệt hại nặng nề của đợt mưa đá .
“ Theo tôi đó là một điều đáng quý, đáng trân trọng, bởi hai chị đã biết nén nỗi đau, quyết tử cái riêng để Giao hàng cái chung. Hơn nữa, Liên hoan là một dịp hiếm có để họ hoàn toàn có thể mang “ gia tài ý thức ”, mang truyền thống của dân tộc đi “ tranh tài ” với bà con của những dân tộc khác, qua đó góp thêm phần tiếp thị, ra mắt với công chúng khắp mọi miền Tổ quốc ”, nguyên Phó Ban Âm nhạc Đài Tiếng nói Nước Ta nhấn mạnh vấn đề trong cuộc chuyện trò với tôi gần đây .
Tuy vậy, nếu để giữ gìn và bảo tồn những bài dân ca, thì sự nỗ lực của những nghệ nhân thôi là chưa đủ mà cần có sự chung tay góp phần của chính quyền sở tại địa phương. Được biết lúc bấy giờ, chính quyền sở tại địa phương đã và đang có nhiều giải pháp tích cực .
Thông qua những buổi họp thôn, giao lưu văn nghệ, những nghệ nhân thường lồng ghép những tiết mục dân ca nhằm mục đích khơi gợi niềm đam mê trong lớp trẻ. Đồng thời để lứa tuổi người trẻ tuổi hiểu hơn về truyền thống dân tộc, những nghệ nhân đã tổ chức triển khai những buổi dạy để truyền thụ những bài hát dân ca và cách sử dụng nhạc cụ truyền thống lịch sử .
Ông Nguyễn Trí Thức, nguyên Trưởng phòng Văn hóa và tin tức huyện Mường Khương cho biết dân tộc Pa Dí rất ít người, cho nên vì thế để bảo tồn dân ca của họ cũng không hề thuận tiện .

“Chúng tôi hằng năm đã tổ chức dân ca, dân vũ, đặc biệt là các nghệ nhân dân gian biết hát và đặt lời mới dựa trên chất liệu dân ca Pa Dí, từ đó nhân lên điển hình rộng rãi để các nghệ nhân dân gian này truyền dạy cho lớp trẻ. Từ chỗ truyền dạy, chúng tôi còn thành lập câu lạc bộ những người biết hát và đặt lời mới để các nghệ nhân sẽ truyền dạy cho con cháu”, ông Thức kỳ vọng.

Chia tay mảnh đất Mường Khương, trong lòng tôi ngập tràn nỗi niềm cảm hứng, có chút luyến lưu, hụt hẫng, có chút bâng khuâng, bồi hồi, có lẽ rằng đó không chỉ do bị hấp dẫn bởi con người hiền hòa, mến khách mà còn vì tiếng đàn tròn và dân ca Pa Dí ngọt ngào, tha thiết văng vẳng bên tai .

Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nông Thôn