Tổng quan các nghiên cứu về cảm xúc – Tài liệu text
trong nghiên cứu trí tuệ cảm xúc. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra mối quan hệ
giữa vô thức và ý thức trong đời sống tình cảm con người bằng những lý giải
khoa học hết sức thuyết phục.
Nhà tâm lý học Mĩ, Carroll E.Izard đã nghiên cứu về vai trò của cảm xúc
cũng như các yếu tố cấu thành cảm xúc của con người. Ông nhấn mạnh đến
vai trò của cảm xúc với tư cách là những nhân tố điều chỉnh hành vi, các mối
quan hệ xã hội, các quá trình tâm lý,… Đặc biệt, tác giả nhấn mạnh đến chức
năng tích cực, thích nghi của các cảm xúc.
Trên cơ sở một loạt công trình nghiên cứu của E.Izard về vấn tương quan
của hai phức hợp cảm xúc như cảm nhận chủ quan và biểu hiện bên ngoài,
ông nhấn mạnh sự biểu cảm cảm xúc như là thành phần quan trọng nhất của
các cảm xúc.
Theo nghiên cứu của Osofsky, 1984, phụ nữ thường có thay đổi về lối
sống sau khi đứa con đầu lòng ra đời, ưu tiên các vai trò làm mẹ và gia đình
của mình. Ở nhiều đôi vợ chồng sau khi đứa con ra đời, các vấn đề tình dục
nảy sinh, xung đột phát sinh, số lần giao tiếp và thời gian cho những lợi ích
chung giảm đi.
Ở các nước Phương Tây, nhiều tác giả đã nghiên cứu về diễn biến tâm lý
cảm xúc của sản phụ, hiện tượng trầm nhược hậu sản, diễn biến tâm lý cảm
xúc và sự thích nghi của sản phụ trong thai nghén. [2, tr.4]
Có khá nhiều nghiên cứu về chứng trầm cảm, buồn sau sinh, rối loạn cảm
xúc, loạn thần sau sinh của người phụ nữ sau khi sinh con. Loạn thần sau sinh
là một nhóm các rối loạn tâm thần xảy ra trong thời kỳ sinh đẻ. Hippocrates
thường được công nhận là người đầu tiên nhận biết các rối loạn tâm thần sau
sinh, nhưng mãi đến những năm 1800 mới bắt đầu xuất hiện các thông báo
lâm sàng về “bệnh điên sau sinh” (puerperal insanity) trên các tài liệu y khoa
ở Đức và Pháp. Năm 1818, Jean Esquirol lần đầu tiên đưa ra các số liệu có
5
tính chất thuyết phục qua 92 trường hợp loạn thần sau sinh được nghiên cứu
tại Salpetriere trong thời kỳ Chiến tranh của Napoleon. Tuy nhiên, người có
công nhiều nhất trong lĩnh vực này là Victor Louis Marce, một bác sĩ người
Pháp; ông ta đã mô tả nhiều trường hợp rối loạn tâm thần sau sinh, bước đầu
xây dựng được cơ sở về những khái niệm phù hợp với hiện đại và đưa ra nhận
định những thay đổi sinh lý trong thời kỳ sinh đẻ có liến quan đến khí sắc của
bà mẹ (Theo tài liệu của Bệnh viện Tâm thần trung ương II)
Trong vòng vài thập niên gần đây, với những tiến bộ y học và công nghệ
hiện đại, người ta có thể quan sát và theo dõi tiềm năng của thai nhi, khả năng
sở trường của sơ sinh, ứng xử trong tương tác mẹ con và có thể phát hiện các
đặc điểm và rối nhiễu trong quan hệ mẹ con sớm.
Trong cuốn “Những vấn đề của các bậc làm cha mẹ”, B.M. Spock đã đề
cập đến mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái xét trên nhiều phương diện: xúc
cảm, tình cảm của cha mẹ và con cái, thái độ của cha mẹ về các vấn đề thuộc
đời sống tình cảm của con cái và cả thái độ của con cái đối với cha mẹ.
G.Heuyer thì cho rằng, nhân cách, cách cư xử cũng như cách biểu hiện
cảm xúc của của bà mẹ đối với con trẻ trong giai đoạn đầu đời có ảnh hưởng
quyết định đến đời sống tâm lý của trẻ trong tương lai. Bên cạnh đó, tác giả
còn nhấn mạnh rằng cách cư xử của bà mẹ còn phụ thuộc rất nhiều vào những
quan hệ khác trong gia đình. [ 27, tr.62]
Isabelle Fillozat trong cuốn “Thế giới cảm xúc của trẻ thơ” nói rõ, những
cảm xúc của con người không phải có sẵn ngay từ khi mới sinh ra. Cảm xúc
được hình thành, được củng cố qua chế độ sinh hoạt ổn định hàng ngày thông
qua cơ chế nhập tâm, bắt chước. Chính quá trình chăm sóc, nuôi dưỡng, cách
thức biểu hiện cảm xúc của những người chăm sóc, đặc biệt là người mẹ sẽ
tạo thành cho trẻ những cảm xúc đặc thù ở con người. Tình cảm yêu thương,
thù hận, thiện cảm, không thiện cảm, tình cảm đạo được cũng được hình
6
thành theo năm tháng phù hợp với sự phát triển lứa tuổi ở trẻ. Người lớn, mà
đặc biệt là người mẹ cần phải chú ý đến cách thức biểu hiện cảm xúc của
chính mình với con và giáo dục cảm xúc cho trẻ ngay từ khi còn nhỏ.
Năm 1935, Spitz và Wolf đã nghiên cứu trên 130 trẻ ở hai điều kiện sống
khác nhau: một nhóm không có tình yêu thương của mẹ, một nhóm có tình
cảm của mẹ và đưa ra kết luận: Những đứa trẻ không nhận được tình yêu
thương của mẹ dễ bị rối nhiễu tâm lý, tâm thể phát triển không tốt. Theo
Spitz, chính cảm giác an toàn nhờ đôi tay bà mẹ tạo ra khi trẻ tập đi và tình
cảm ấm áp qua giọng nói của người mẹ gọi con làm cho đứa trẻ ham tập đi.
Nếu thiếu những yếu tố đó ngay trẻ 2, 3 tuổi không tập đi thành công. [27,
tr.76, 77]
Nhiều nghiên cứu khác cũng cho thấy rằng, sự chăm sóc của mẹ thôi chưa
đủ mà chính tình cảm của người mẹ có tầm quan trọng hàng đầu đối với sự
phát triển về cả sinh lý và tâm lý của đứa trẻ trong tương lai. [27, tr.77]
Trên đây, chúng tôi điểm qua một số nghiên cứu về cảm xúc và kết
quả đạt được trong nghiên cứu của các tác giả.
Từ các kết qủa nghiên cứu nêu trên, có thể thấy tình yêu thương, sự âu
yếm của người mẹ dành cho con trong những năm tháng đầu tiên có vai trò
quan trọng. Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu cũng nói rõ trong những
năm đầu đời của trẻ thì cách bà mẹ biểu hiện cảm xúc của mình đóng vai trò
trực tiếp đến sự phát triển đời sống xúc cảm – tình cảm sau này của trẻ.
1.2. Những nghiên cứu về cảm xúc trong nước
Từ năm 1993 tới nay Vũ Thị Chín đã biên soạn và dịch một số tài liệu
về tâm lý sản phụ và sơ sinh như: Bước đầu tìm hiểu tâm lý sản phụ và quan
hệ mẹ con sớm; Quan hệ mẹ con và giữa trẻ cùng trang lứa; Những quan hệ
đầu tiên của trẻ trong gia đình; v.v… Trong đó, tác giả đưa ra những thay đổi
7
tâm lý của sản phụ sau sinh, vai trò của người mẹ đối với sự phát triển toàn
diện của trẻ.
Từ cuối 1994, BS Phạm Bích Nhung cùng các cộng tác viên của Bệnh
viện đã tham gia thực hiện chuyên đề nghiên cứu: Tâm lý phụ sản và quan hệ
sớm mẹ con của Trung tâm nghiên cứu trẻ em. Nội dung nghiên cứu đã phần
lớn phác họa được những nét lớn về chân dung tâm lý của sản phụ từ khi bắt
đầu mang thai tới khi sinh và ngày đầu sau đẻ và nuôi con. Kết quả của
nghiên cứu cho thấy, về tâm lý trong cuộc đẻ và sinh con đó là sự mất chủ
động gần như biến phụ sản thành một đối tượng hoàn toàn thụ động đưa
người phụ nữ trở về với thời kỳ lo hãi thời thơ ấu đầy non nớt và chưa làm
chủ được mình.
Trong cuốn: “Năng lực cảm xúc của cha mẹ và số phận của con”,
Nguyễn Hạc Đạm Thư và Nguyễn Thị Châu Giang đã nghiên cứu một số
trường hợp cụ thể và đã theo dõi trong thời gian rất dài để rút ra những kết
luận bổ ích trong việc nuôi dạy con cái. Các tác giả tìm hiểu những đứa trẻ
trong gia đình luôn có cách ứng xử, giáo dục con cái theo cách tiêu cực như:
thường xuyên cáu gắt, mắng con cái, tức giận,… Qua quá trình theo dõi tác
giả nhận thấy những trẻ này thường trở nên bi quan, nghi ngờ, sống khép nép,
hư hỏng, bất cần đời… Hai tác giả đã rút ra một kết luận: khả năng làm chủ
cảm xúc của cha mẹ ảnh hưởng lớn tới sự phát triển tâm lý nhân cách của con
cái sau này.
Trong bài viết “Ý thức và vô thức trong lĩnh vực xúc cảm – tình cảm con
người”, tác giả Lê Khanh đã chỉ ra mối quan hệ giữa vô thức và ý thức trong
đời sống xúc cảm – tình cảm con người. Tác giả đưa ra một kết luận liên quan
đến giáo dục đời sống tình cảm con cái từ tuổi ấu thơ trong cuộc sống gia đình
“Chính từ trong cái nôi gia đình, ngay từ lúc lọt lòng mẹ, đứa trẻ đã nhận
được sự giáo dục xúc cảm đầu tiên thông qua cử chỉ âu yếm hay dửng dưng;
8
yêu thương, trừu mến hay độc ác, tàn nhẫn…của những người trực tiếp chăm
sóc, đặc biệt là người mẹ”. Tác giả cũng cho rằng, nhiều công trình nghiên
cứu đã khẳng định cách đối xử trực tiếp của cha mẹ đối với con cái, cũng như
cách bố và mẹ thể hiện tình cảm với nhau trước mặt chúng có những hậu quả
sâu xa và lâu bền đối với đời sống xúc cảm- tình cảm của chúng. [24, tr.11]
Năm 2003, Ngô Công Hoàn nghiên cứu vấn đề: “Xúc cảm và giáo dục
xúc cảm đối với trẻ em lứa tuổi mầm non”. Tác giả đã đề cập đến khái niệm
cảm xúc xét dưới những góc độ khác nhau, các loại cảm xúc của con người và
nội dung giáo dục cảm xúc cho trẻ ở lứa tuổi mầm non. Tác giả cũng đưa ra
kết luận: cha mẹ cần quan tâm đến việc chăm sóc giáo dục cảm xúc cho trẻ từ
1 đến 3 tuổi. Các phản ứng hành vi cảm xúc, biểu cảm của cha mẹ là yếu tố
quan trọng để trẻ bắt chước một cách vô thức. [9, tr.16]
Theo tiến sĩ Nguyễn Ánh Tuyết trong cuốn “Mẹ và con” cũng chỉ ra rằng
trong mối quan hệ gắn bó mẹ con, cả hai đề phải phát ra tín hiệu cho nhau.
Nhưng trong giai đoạn đầu đời, người mẹ đóng vai trò vô cùng quan trọng
cho sự phát triển bình thường của trẻ. Người mẹ chăm sóc, nuôi dưỡng trẻ
hàng ngày bằng một tình yêu thương một cách tự nhiên vô thức của người mẹ
giúp cho quá trình xã hội hóa của trẻ là nhịp cầu cho trẻ bước vào khám phá
thế giới và xã hội loài người.
Trong cuốn “Phát triển tâm lý trong năm đầu” của Bác sĩ Nguyễn Khắc
Viện đã bàn về quan hệ gắn bó mẹ con và vai trò cảm xúc của người mẹ trong
mối quan hệ gắn bó mẹ con. Từ lúc lọt lòng, trẻ em đã có những ứng xử làm
cho mẹ quan tâm và chăm sóc: mút, bám víu, khóc, mỉm cười, tìm theo. Tùy
theo mức độ em bé đòi hỏi và người mẹ đáp ứng, sẽ tạo ra một mối gắn bó tốt
xấu, đậm nhạt khác nhau. Và từ 6 tháng trở đi, hình thành một hệ thống dần
dần chi phối toàn bộ quan hệ mẹ con, chi phối sự phát triển của trẻ mạnh mẽ
về nhiều mặt. Đây không chỉ có tác động của mẹ lên con, mà là một sự tác
9
động qua lại mẹ – con, ảnh hưởng đến cả tâm lý của hai bên. Trong tâm lý
người mẹ chăm nuôi con cũng có những biến đổi quan trọng, hai bên phản
ứng qua lại nhau, tạo ra những kiểu hình phản ứng khác nhau.
Trong bài viết “Tại sao trẻ hư và cảm xúc, phản ứng của người lớn” của
Đỗ Ngọc Khanh cũng nói tới cách ứng xử, cách phản ứng của cha mẹ sẽ để lại
hậu quả cho con trẻ. Khi cha mẹ gặp trường hợp con hư thì bố mẹ có cảm xúc
nào và phải xử lý ra sao đứa con trở nên ngoan ngoãn hơn.
Có khá nhiều nghiên cứu về hiện tượng trầm cảm, bệnh buồn, rối nhiễu
tâm lý sau sinh. Theo một nghiên cứu tại Bệnh viện Hùng Vương, TP. Hồ Chí
Minh tỉ lệ bệnh nhân có dấu hiệu trầm cảm sau sinh là 41%, còn theo báo cáo
mới hơn tại Bệnh Viện Từ Dũ con số này chỉ là 12,5% trong đó 5,3% là trầm
cảm thực sự. Trầm cảm sau sinh ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe bà
mẹ, đặc biệt là sự phát triển trí tuệ, cảm xúc và thể chất của đứa trẻ. Trong
báo cáo của mình, bác sĩ Nguyễn Thị Như Ngọc – Phó giám đốc Bệnh viện
cho biết: Các yếu tố nguy cơ của trầm cảm sau sinh bao gồm: Mổ lấy thai,
không được sự hỗ trợ của chồng hoặc người thân tron gia đình, tình trạng
nghèo nàn, cuộc sống căng thẳng, mẹ chết từ lúc nhỏ…
Còn theo Bác sĩ Nguyễn Thị Ngọc Phương – nguyên Giám đốc bệnh
viện Từ Dũ cho biết: “Sinh con, người phụ nữ trở nên hạnh phúc hơn bao giờ
hết nhưng cùng với niềm vui vô bờ là sự mệt mỏi, căng thẳng và lo lắng hoặc
có những dấu hiệu tâm lý bất thường như: Khóc không lý do, cáu gắt, khó suy
nghĩ, bồn chồn, lo lắng…Khi đó, mẹ sẽ không đủ sức khỏe và tâm trạng để
chăm sóc và vui cùng con”.
Như vậy, trong nước có khá nhiều nghiên cứu về tâm lý sản phụ sau
sinh và quan hệ gắn bó mẹ con trong những năm tháng đầu đời của đứa trẻ.
Trong đó, các tác giả đều nói tới vai trò quan trọng của người mẹ trong quá
10
trình chăm sóc, cũng như cách biểu hiện, giáo dục cảm xúc cho con là vô
cùng quan trọng cho sự phát triển toàn diện trong tương lai của đứa trẻ.
2. Các khái niệm cơ bản
2.1. Cảm xúc
2.1.1. Khái niệm
Theo Từ điển Tâm lý học, Nguyễn Khắc Viện chủ biên [30, tr.43] cảm
xúc gồm hai mặt như sau:
– Những phản ứng sinh lý thần kinh thực vật, như tim đập nhanh, toát
mồ hôi, nội tiết tăng hay giảm, cơ bắp co thắt, hoặc run rẩy, rối loạn tiêu hóa.
– Những phản ứng tâm lý, qua những thái độ lời nói, hành vi và cảm giác
dễ chịu, khó chịu, vui sướng, buồn, khổ …
Theo Nguyễn Huy Tú, cảm xúc là những rung động khác nhau của con
người nảy sinh do sự thỏa mãn hay không thỏa mãn những nhu cầu nào đó, do
sự phù hợp hay không phù hợp của các biến cố hoàn cảnh, cũng như trạng
thái bên trong cơ thể với mong muốn, hứng thú khuynh hướng, niềm tin và
thói quen của chúng ta [22, tr.177].
Theo Nguyễn Quan Uẩn, xúc cảm – tình cảm là những rung cảm thể hiện
thái độ của cá nhân đối với các sự vật, hiện tượng có liên quan đến nhu cầu,
động cơ của mình. [29]
Theo Vũ Dũng, những khía cạnh nội dung của cảm xúc được phản ánh ở
hiện tượng và hoàn cảnh có giá trị đặc biệt đối với chủ thể. [3]
Theo Carroll E.Izard thì cảm xúc được hiểu là một hiện tượng tâm lý
phức tạp, thể hiện qua ba yếu tố đặc trưng sau:
+ Cảm nhận hay ý thức về cảm xúc.
+ Các quá trình diễn ra trong hệ thần kinh, hệ nội tiết, hô hấp tiến hóa và hệ
khác của cơ thể.
11
+ Các phức hợp biểu cảm cảm xúc có thể quan sát được, đặc biệt là
những phức hợp phản ánh trên bộ mặt. [1]
Daniel Goleman hiểu cảm xúc vừa là một tình cảm vừa là các ý nghĩ, các
trạng thái tâm lý và sinh lý đặc biệt, vừa là thang bậc của các xu hướng hoạt
động do nó gây ra. [4]
Qua một số khái niệm trên, chúng tôi lựa chọn khái niệm cảm xúc cho
nghiên cứu của mình như sau
Cảm xúc là những rung cảm thể hiện thái độ của con người đối với các
sự vật, hiện tượng có liên quan đến sự thỏa mãn hay không thỏa mãn nhu cầu
của họ.
Cảm xúc là một hiện tượng tâm lý phức tạp, thể hiện trên ba phương
diện:
+ Cảm nhận hay ý thức về cảm xúc.
+ Các quá trình diễn ra trong hệ thần kinh, hệ nội tiết, hô hấp tiến hóa và hệ
khác của cơ thể.
+ Các phức hợp biểu cảm cảm xúc có thể quan sát được, đặc biệt là những
phức hợp phản ánh trên bộ mặt.
Trong đề tài này, chúng tôi chỉ tìm hiểu cảm xúc của các bà mẹ thông
qua cảm nhận chủ quan của họ về cảm xúc của mình trong một số tình huống
nuôi dạy, chăm sóc con cái.
2.1.2. Cơ sở sinh lý của cảm xúc
Cơ sở sinh lý thần kinh của cảm xúc là hoạt động của các bộ phận trên
vỏ não và dưới vỏ não. Phần cổ xưa nhất của não đầu là thân não, bắt đầu đốt
xương sống trên cùng rồi đến dưới vỏ. Thân não lúc đầu còn rất đơn giản và
sau dần thân não ngày càng phát triển và cùng với nó là cảm xúc cũng ngày
càng phức tạp hơn. Trong thân não có một bộ phận là “hạnh nhân” là nơi trú
ngụ trí nhớ cảm xúc và một bộ phận “cá ngựa” là nơi lưu giữ trí nhớ cụ thể về
12
Source: https://laodongdongnai.vn
Category: Nghiên Cứu
